نقاشی کوروش هخامنشی اثر آرمین دارا (منبع: flickr.com)
در زمان امپراتوری بیزانس (امپراتوری روم در اواخر عهد عتیق و طی قرون وسطی) رنگ بنفش ارغوانی جایگاه خاصی داشت. فرمانروایان رومی رداهای بلند ارغوانیرنگ میپوشیدند و فرمانهایشان را با جوهر ارغوانی امضا میکردند؛ حتی برای توصیف فرزندان خاندان سلطنتی میگفتند که این کودک با لباس ارغوانی به دنیا آمده است. برخی از امپراتورهای رومی پا را از این هم فراتر گذاشته بودند و مردم عادی را از استفاده از این رنگ منع میکردند، تا حدی که جزای سرپیچی از این دستور، مرگ بود. گفته میشود لباس پادشاهیِ کوروش هخامنشی هم تنپوشی به رنگ ارغوانی بوده است و او را با جامههای ارغوانی به خاک سپردهاند. امروزه هنوز هم این رنگ در ادبیات فارسی جایگاه ویژهای دارد و از حافظ تا هوشنگ ابتهاج، از این رنگ در شعرهایشان یاد کردهاند.
مقبرهی سنگی مربوط به امپراتوری بیزانس، نصبشده در موزه باستانشناسی استانبول (منبع تصویر: Wikimedia Commons)
چرا رنگ ارغوانی چنین جایگاهی پیدا کرده بود؟ پاسخ بسیار ساده است: مسألهی عرضه و تقاضا. به مدت قرنها، خرید و فروش رنگ ارغوانی در انحصارِ شهر باستانی تیر (Tyre) در فینیقیه (لبنان امروزی) بود. در آن زمان رنگدانههای ارغوانی تیریان (Tyrian purple) را از گونههایی از حلزونهای دریایی میگرفتند. این حلزونها خودشان ارغوانی نیستند؛ برای بهدست آوردن رنگدانه باید صدف هزاران حلزون را میشکستند و ماده مخاطی درونش را خارج میکردند و بعد با استفاده از نور خورشید و حرارت، طی فرایندی نسبتاً طولانی رنگدانه را تولید میکردند. این حلزونها بهقدری کمیاب بودند که ارزش وزنیشان به قیمت طلا رسیده بود، بهخصوص که حدود ۲۵۰ هزار حلزون لازم بود تا فقط یک اونس (حدود ۲۸ گرم) از این رنگدانهی ارغوانیِ خوشرنگ بهدست آید. به همین دلیل پارچههایی که با این رنگدانه رنگآمیزی میشد، بسیار گرانقیمت بود. مثلاً مردم عادی باید مبلغی بیشتر از درآمدِ یک سالشان را میدادند تا حدود نیم کیلو نخ پشمیِ ارغوانی بخرند. همین بود که ارغوانی به رنگ مخصوصِ قشر قدرتمند و ثروتمند تبدیل شد.
نمونه پارچههای رنگشده با رنگدانههای ارغوانیِ بهدستآمده از انواع حلزونهای دریایی، در موزه تاریخ طبیعی وین (منبع تصویر: Wikimedia Commons)
انحصار رنگ ارغوانی به خاندان سلطنتی تا پایان امپراتوری بیزانس در قرن پانزدهم میلادی ادامه یافت، اما این رنگ صدها سال بعد در دسترس عموم مردم قرار گرفت. از دههی ۱۸۵۰ میلادی رنگهای سنتزی وارد بازار شدند که تولید آنها به روشهای سریعتر و ارزانتری انجام میشد و وقتی نوبت به ارغوانی رسید، رنگسازان هم دست از سر حلزونهای بیگناه برداشتند.
برم: عنصری که ارغوانی میکند
چطور رنگدانهی ارغوانی تیریان را به این رنگ میبینیم؟ پاسخ در وجود اتمهای برم است. ساختار شیمیایی رنگدانهی ارغوانی تیریان بسیار شبیه به رنگدانه ایندیگو (نیلی) است، با این تفاوت که در آن، اتمهای برم (Br) وجود دارد. همین بود و نبودِ اتمهای برم باعث میشوند که یکی را ارغوانی ببینیم و آن یکی را نیلی. امروزه مولکولهای برمدارِ رنگدانهی ارغوانی را با استفاده از روشهای صنعتی و با استفاده از ترکیباتِ عنصر برم میسازند.
عنصر برم مایعی روغنی به رنگ قرمز تیره و بویی تند است که نامش را از کلمهای یونانی بهمعنی «بوی زننده» گرفتهاند. برم در دمای معمولی بهسرعت به گازی به رنگ قرمزـارغوانی تبخیر میشود. این عنصر سمّی است و باعث سوزش چشم و گلو و زخمهای دردناک در اثر تماس با پوست میشود، اما ترکیبات آن معمولاً سمّی نیست و حتی در بدن تمام موجودات زنده بهمقدار کم و بهشکل یونهای برمید وجود دارد.
ضدعفونیکننده و بازدارندهی آتش
از نظر تاریخی برم اولین عنصری بود که از آب دریا استخراج شد، اما امروزه این روش فقط در بخشی از دریای سیاه (در اسرائیل) که مقدار برمید در آب زیاد (حدود نیم درصد) است، صرفهی اقتصادی دارد. در حال حاضر برم بهطور عمده از رسوبات طبیعیِ نمکی در کشورهایی مانند آمریکا و چین تولید میشود. نمکهای برم در دمای بالا خاصیت ضدعفونیکنندهی بهتری نسبت به کلر دارند و برای ضدعفونی کردنِ آب جکوزیها و حوضهای آب داغ به کار میروند.
نمونهی عنصر برم (منبع: Wikimedia Commons)
از برم استفادههای مختلفی در صنایعی مثل تولید مواد کشاورزی، رنگ مو و حشرهکش شده است، اما امروزه برخی از کاربردهای عنصر برم به دلایل زیستمحیطی متوقف شده است. بهعنوان مثال، پیش از کنار گذاشته شدن سوختهای سربدار، ترکیب ۲،۱ـ دیبرومو اتان بهعنوان مادهی ضدکوبش موتور اتومبیل به این سوخت اضافه میشد. از سوی دیگر پیوسته کاربردهای جدیدی برای این عنصر پیدا میشود. از برخی ترکیبات برم در صنایع الکترونیک، پلاستیک، پوشاک، فوم مبلمان و لباس آتشنشانها بهعنوان بازدارندهی شعله استفاده میشود، زیرا بهراحتی آتش نمیگیرند. ترکیب نقره برمید نیز در فیلم عکاسی بهکار میرود.