تقسیم آب براساس پیاله

در منطقه‌ی ینگ‌آباد برای مشخص کردن واحدهای زمانی کوچک‌تر از طاق از پیاله استفاده می‌کردند. پیاله یا همان فنجان ظرفِ کاسه‌مانند کوچکی بود که در کف آن یک سوراخ ایجاد و در داخل آن به‌صورت مدرج به شش دانگ تقسیم می‌شد. هنگام تحویل مقدار سهام هر کشاورز، پیاله را در ظرف بزرگ‌تری که پر از آب بود روی سطح آب قرار می‌دادند و آب از سوراخ کف پیاله وارد می‌شد و پس از پرشدن از آب، پیاله به داخل آب فرو می‌رفت. پرشدن هر پیاله ۱۵ دقیقه (هر دانگ پیاله 2/5 دقیقه) طول می‌کشید. مسئولیت تقسیم آب به نسبت سهم هریک از خرده‌مالکان هر طاق با میراب یا پیاله‌بان بود که در شروع هر سال آبی معمولاً از میان افرادی که تقریباً سهم بیشتری نسبت به سایرین داشت انتخاب می‌شد.
کار میراب سخت و پیچیده است. با توجه به اختلاف طول روز و شب در مواقعی از سال، طاق روز و شب متغیر است؛ به‌گونه‌ای ‌که به نسبت طول متوسط روز یا طول متوسط شب (۱۲ ساعت) هر طاق آب در دوره‌ای از سال مازاد زمان و در دوره‌ای دیگر کسری زمان دارد (هرچند مجموع آن‌ها ۲۴ ساعت است) و برای جبران این کسری و هدر رفتن زمان و رعایت حقوق سهام‌داران راهکارهایی وجود داشته است که میراب باید آن‌ها را اجرا کند.
از دهه‌ی ۴۰ شمسی استفاده از ساعت آبی پیاله منسوخ شد و ساعت و دقیقه‌ی زمانی جایگزین آن شد و هر حبّه آب به‌عنوان یک سهم از کل سهام کشتزار برابر ۱۰ دقیقه برای طاق روز و ۹ دقیقه برای طاق شب معادل‌سازی شد و بدین‌ترتیب سهم سهام‌داران در طاق روز به ۷۲۰ دقیقه (۱۲ ساعت) و در طاق شب به ۶۴۸ دقیقه ( حدود ۴۸ ساعت) تغییر یافت. این معادل‌سازی که افزایش ۱۸ دقیقه‌ای سهم سهام‌داران هر جفت طاق را از 22/5 ساعت در نظام ساعت آبی (پیاله) به ۲۲ ساعت و ۴۸ دقیقه در پی داشت موجب کاهش حق‌الزحمه‌ی میراب‌ها و زمان تلف‌شده‌ی آب در جوی‌ها (از 1/5 ساعت به ۱ ساعت و ۱۲ دقیقه) شد؛ به‌عبارت دیگر حق‌الزحمه‌ی میراب که در هر طاق به‌طور متوسط حداکثر تا ۴۵ دقیقه تعیین شده بود به ۳۶ دقیقه تنزل یافت. این تغییر حاصل عوامل زیر بوده است:
۱-حفر بی‌رویه‌ی چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در دشت‌های جرقویه‌ی سفلی و مهیار در اوایل دهه‌ی ۴۰ شمسی موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش دبی قنوات شد که نتیجه‌ی آن کاهش بازده‌ی آبیاری در واحد سطح بود و لذا ضرورت افزایش مدت‌زمان تحویل آب به سهام‌داران هر طاق به‌منظور حفظ منافع خرده‌مالکان، مورد حمایت کشاورزان قرار گرفت.
۲-تحولات اجتماعی دهه‌ی ۴۰ موجب کاهش قدرت اجتماعی میراب شده بود؛ بنابراین افزایش مدت‌زمان تحویل آب به خرده‌مالکان هر طاق به‌ازای کاهش حق‌الزحمه‌ی میراب میسر شد.
۳-تقسیم آب بین سهام‌داران هر طاق به‌وسیله ساعت آبی (پیاله) کاری بسیار حساس، دقیق و پرزحمت بود؛ در صورتی‌که با منسوخ شدن ساعت آبی، کار میراب ساده‌تر شده بود.

نحوه‌ی توزیع مدارهای گردش آب در بخش‌های مختلف کشتزار

فعالیت‌های کشاورزی در اوایل اسفندماه با افزایش نسبی دمای هوا آغاز می‌شود و اولین برنامه، انتخاب میراب برای هر طاق است. سپس میراب‌های هر جفت طاق با قرعه‌کشی تعیین می‌کنند که در اولین مدار گردش آب نوبت کدام طاق در شب و کدام طاق در روز باشد.
اولین مدار گردش آب به آبیاری زمین‌های شخم‌زده‌ای اختصاص دارد که برای کشت پنبه در بهار آینده آماده شده است و چون نفوذپذیری زمین‌های شخم‌زده بیشتر از زمین‌های زیرکشت است بازده آبیاری در آن‌ها حدود نصف بازده آبیاری در زمان‌های دیگر است. از این‌رو آبیاری این بخش طی دو مدار آبیاری انجام می‌شود؛ به این‌صورت که نیمی از سهام‌داران هر طاق در مدار اول و نیمی دیگر در مدار دوم به میزان دو برابر سهم خود آب می‌برند. تاریخ اولین مدار گردش آب به‌گونه‌ای تعیین می‌شود که تا پایان اسفند، آبیاری این بخش از کشتزار به پایان برسد. پس از آن طی دو مدار، آب به بخش زیرکشت گندم‌وجو هدایت می‌شود. آبیاری این بخش هم باید تا ۲۰ فروردین تمام شود و چون کشت پنبه از نیمه‌ی دوم فروردین آغاز می‌شود مدار آب دهه‌ی آخر فروردین به بخش زیرکشت پنبه اختصاص دارد. پس از آن دوباره آبیاری بخش زیرکشت گندم‌وجو انجام می‌گیرد و تا هنگام خشک‌شدن خوشه‌ها یعنی تا ۱۰ خرداد ادامه می‌یابد. از ۱۱ خرداد آب قنات به بخش زیرکشت پنبه هدایت می‌شود (مرحله‌ی دوم آبیاری)؛ بخشی که ۵۰ روز از آب محروم بوده و با افزایش دمای هوا توأم با رشد بوته‌های پنبه و گسترش سطح برگ‌ها، میزان تبخیر و تعرق گیاهی را به‌شدت افزایش داده و این مدار آبیاری را برای بخش زیرکشت پنبه حیاتی کرده است. به مدار گردش آب در این مرحله آب‌نَه‌قند می‌گویند و ارزش اقتصادی آب در این مرحله به حداکثر سالانه‌ی خود می‌رسد و سهام‌داران سهم آب خود را به بالاترین قیمت می‌فرشند.
سومین مرحله‌ی آبیاری کشتزارهای پنبه در دهه‌ی اول تیرماه انجام می‌شود و مراحل بعدی آبیاری در مدارهای ۱۰ یا ۱۲ روزه تا ۲۰ مهرماه تکرار می‌شود. در این مدت هم ارزش اقتصادی آب نسبتاً بالاست.
با فرا رسیدن دهه‌ی آخر مهرماه و پایان آبیاریِ بخش زیر کشت پنبه، به‌منظور آماده‌سازی بخشی از مزرعه که طی یک سال به‌صورت آیش بوده‌اند طی یک شبانه‌روز آب در جوی‌های این بخش جاری می‌شود تا زمین برای کشت گندم‌وجو آماده شود. در دهه‌ی آخر آبان هم آبیاری کشت‌های فرعی (معمولاً علوفه‌ای) انجام می‌شود و با شروع ماه آذر و سرد شدن هوا فعالیت‌های کشاورزی متوقف می‌شود ولی درهرحال جریان آب قنات که توقف ندارد در طول زمستان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این آب برای آبیاری گندم‌های کشت‌شده در آخر مهرماه (آخرین مدار آبیاری)، هدایت آب به یخچال‌ها برای تهیه‌ی یخ مورد نیاز کشاورزان برای دوره‌ی گرم سال و یا استفاده از آب قنات برای تأمین انرژی مورد نیاز آسیاب‌ها بهره‌برداری می‌شود.