ولیر
بالا آوردن آب رودخانهها برای مصارف کشاورزی
ولیر سدی بوده است که با شاخ و برگ درختان گز و بید و طی چند روز بر روی زمین ساخته میشده است و آن را به آب میانداختهاند. ولیر را در منطقهای که رودها در نزدیکی زمینهای کشاورزی جاریاند، با همیاری جمعی بزرگ میساختهاند و نصب میکردهاند. در آن مناطق جویهایی برای انحراف مسیر آب رود به سمت زمینهای کشاورزی میکندند ولی در فصلهای گرم سال سطح آب در این جویها پایین میرفت. در این منطقه برای بالا بردن سطح آب جویها و هدایت به زمینهای کشاورزی درفصلهای گرم ولیر میساختهاند و آن را به آب میانداختهاند. منطقهی سقز در استان کردستان یکی از این مناطق بوده است.
ولیر در مسیر جریان آب رود قرار گرفته و با بالا رفتن سطح آب در پشت آن، آب وارد جویها میشده است.
ساخت سدی سبز
برای ساخت ولیر در بهار یک نفر مسئول کار میشد. او یک روز بهاری افرادی را برای بریدن و تهیهی گیاه و شاخ و برگ و تهیهی شاخه نازک و تنه درخت و سنگ میفرستاد. یک نفر به موازات رودخانه جایی برای ساخت ولیر در نظر میگرفت، جایی که بشود جلوی جریان آب را گرفت. کمربندهایی را که از شاخههای نازک بید بافته بودند در محلی که برای ساخت ولیر در نظر گرفته میشد روی زمین پهن میکردند. بعد یک نفر مدیریت ساخت ولیر را بهعهده میگرفت. در اولین مرحله شاخ و برگ بید را روی زمین و روی کمربندهای بافته شده میگذاشتند و افرادی با پا روی آن میرفتند و آنها را لگد میکردند تا فشرده شوند. بعد مقداری ساقه و تنه درخت را در وسط آنها قرار میدادند، این شاخهها غالباً از درختهای گز و بید کنار رودخانه بود و باز برگ و شاخ بید روی آن میریختند.
فشرده کردن و ساخت لایهای از شاخ و برگها
ساخت کمربندی از شاخههای نازک بید
آخر سر شروع میکردند به لوله کردن این لایهی شاخ و برگ فشرده و در آخر سر کمربندها را لای شاخ و برگها سفت میکردند. حالا استوانهای چوبی و غول آسا داشتند که ساخت آن چهار پنج ساعت طول کشیده بود گاهی کار به ده ساعت هم میرسید. این استوانه را ولیر مینامیدند. طول آن حدود ۲۵ متر و قطر آن حدود دو متر بود.
لوله کردن لایهی شاخ و برگ برای ساخت ولیر
به آب انداختن
گروهی از افراد ولیر را غلت داده و وارد آب میکردند و برای آنکه آب ولیر را با خود نبرد پشت ولیر سوار میشدند و پاهایشان را آویزان میکردند و عدهای هم ولیر را هدایت میکردند تا همجهت با جریان آب نشود و کم کم در آب بغلتد و جلو برود. ولیر را با تمام نیرو نگه میداشتند که کاری بسیار دشوار است چون سطح آب با خوردن به ولیر بالا میآید و فشار آن بیشتر و بیشتر میشود. همزمان با این کار چند نفر قوی و شناگر به جایی میرفتند که بنا بود ولیر نصب شود. آنها باید با پاهای خود در مقابل خروش آب شنا میکردند و با دستانشان تیرهای چوبی و ستونهای چوبی را مقابل ولیر نگه میداشتند. سپس دهها تیر و ستون چوبی جلوی ولیر قرار میدادند. وقتی ولیر با موفقیت تقریباً در جای خود ثابت شد با ریختن سنگ و قلوهسنگ و شنریزه در طول ولیر آن را محکمتر میکردند. اینقدر این کار را ادامه میدادند تا بالای ولیر مثل لبه و دیوار سد شود و افراد بتوانند از آن عبور کنند.
به آب انداختن ولیر و نصب آن با کمک شناگران
وقتی کمکم آب پشت سد جمع میشد، سطح آب بالا میآمد و وارد جویها میشد تا به زمینهای کشاورزی برسد. بعد از ساخت ولیر آبیاری و تقسیم آب شروع میشد. ساعتهای آبیاری را برای هم شب و هم روز تقسیم میکردند و بر حسب اینکه هر کسی سهم کامل یا نیمه داشت از آب استفاده میکردند. یک دور کامل تقسیم آب ۱۵ شبانهروز طول میکشید و دوباره تکرار میشد. این سد بهخوبی نیازهای کشاورزان برای تأمین آب در فصلهای بهار و تابستان را پاسخ میداد. البته ولیر جریان آب را کامل مسدود نمیکرد و آب در مسیر اصلی رودخانه همچنان جریان داشت اما فشار آن به نسبت قبل کمتر بود و ماهیان و آبزیان دیگر زنده میمانند و درختان در ساحل رود رشد میکردند. این سد آلودگیای ایجاد نمیکرد و آب را برای روستاهای پایینتر قطع نمیکرد. فقط با نگهداشت بخشی از آب به آبیاری زمینهای کشاورزی کمک میکرد. در پاییز با شروع فصل بارش سطح رود کم کم بالا میآمد و سیل ولیر را با خود میبرد.
از حدود دههی چهل کمکم استفاده از ولیرها کم شد و چند سالی است که اصلاً از آنها خبری نیست. کشاورزان به جای آب رودها به سراغ آبهای زیرزمینی رفتهاند و ولیر جای خود را به ۱۲ پمپ آب داده است. سیستم ساختن ولیر و کار با آن با تقسیم مناسب و مدیریت محلی، استفادهی مناسبی از آب رود داشت و کمک میکرد مردم در تمام مسیر رود در خشکترین فصل سال هم کشاورزی کنند و هم گیاهان طبیعی در کنار رشد کنند و آبزیان زنده بمانند و در موقع لزوم فشار آب خود به خود سد را از سر راه برمیداشت تا سال بعد در جای مناسب و وقت مناسب دوباره ساخته شود.