تورکینِست
جمع‌آوری و ذخیره‌ی آب باران و تغذیه‌ی سفره‌های زیرزمینی
تورکیسنت یک نوع سازه‌ی آبی است که در مناطق کم‌شیب به‌منظور ذخیره و جمع‌آوری آب باران احداث می‌شود و شکل آن دایره‌ی متمایل به بیضی است. تورکینست را می‌توان به مخزن آبی تشبیه کرد که برای جمع‌آوری نزولات آسمانی و به‌منظور آبیاری اراضی، شرب دام، تجمع رسوبات مخرب، کنترل انرژی جنبشی و تقلیل سرعت هرزآب‌ها ساخته می‌شود. در برخی مناطق تورکینست برای تغذیه آب‌های زیرزمینی کاربرد دارد.
نمایی از آبگیری تورکینست در سال 1376
باران‌های مناطق خشک عمدتاً شدید و رواناب‌های ناشی از آن‌ها معمولاً به سیلاب‌های شدید تبدیل و از کنترل خارج می‌شود. این سیلاب‌ها نه تنها خسارات زیانباری را به امور زیربنایی و روستاها وارد می‌کند و باعث خسارات مالی و جانی می‌شود بلکه سبب فرسایش خاک و از دست‌رفتن اراضی حاصل‌خیز نیز می‌شود. راهکارهای مختلفی برای حل این مشکل وجود دارد که در مناطق درگیر به روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود. یکی از این روش‌های بهره‌برداری از سیلاب، ایجاد تورکینِست است.
تورکینست، سیستمی ساده برای تأمین آب با کیفیت و کمیت مطلوب در نواحی بیابانی است. احداث آب‌انبار سرپوشیده به‌همراه سازه‌های تورکینست علاوه‌بر تقلیل تبخیر و تعرق، بر مقدار بهره‌برداری از آب ذخیره‌شده توسط آبخیزنشینان نیز می‌افزاید و نقش مهمی هم در رشد و احیاء پوشش گیاهی و پایداری محیط‌زیست دارد. این نوع سازه معمولی‌ترین سد خاکی است و استفاده از آن در جاهایی صورت می‌گیرد که شرایط محیط فراهم باشد.
موقعیت منطقه در جنوب‌غرب سیستان
منطقه‌ی مورد بررسی بخشی از حوضه‌ی ترش‌آب زیر حوضه‌ی آبخیز هیرمند است که اطراف دو راهی زابل-زاهدان واقع شده است. حداقل و حداکثر ارتفاع این حوضه‌ی آبخیز 716 و 1526 متر از سطح دریا است. منطقه، پوشش گیاهی فقیری دارد ولی در محل تورکینست‌ها در مسیر آبراهه‌ها و مسیل‌ها، درختچه‌ی تاغ و تعدادی از گونه‌های شورپسند روییده است. این منطقه، اقلیمی گرم‌وخشک دارد و متوسط بارندگی و تبخیر و تعرق سالانه‌ی آن به ترتیب حدود 80 و 5000 میلی‌متر است.
موقعیت محدوده‌ی مورد مطالعه در شهرستان، استان و کشور
سه تورکینست در این منطقه، بررسی شده که وسعت هر یک حدود سه هکتار و گنجایش حدود ۱۰.۰۰۰ متر مکعب آب است. طول خاکریز هر یک از سازه‌ها به‌طور متوسط حدود 250-200 متر و ارتفاع آن‌ها 1/75-1/5 متر است. با هر سیلاب مقداری رسوب داخل آن‌ها ته‌نشین می‌شود و با توجه به زیادی میزان رواناب رودخانه، متناسب با حجم رواناب و بر اساس حداکثر دبی سیلاب، در قسمت شمالی هر تورکینست سرریزی به ارتفاع یک متر و طول حدود 15 متر ایجاد می‌شود تا در مواقع سیلاب، آب بدون تخریب از تورکینست به پایین‌دست جریان یابد.
نمایی از سرریز تورکینست در منطقه‌ی مورد بررسی
در هر سال به‌طور متوسط دو تا سه سیلاب وارد این سازه‌ها می‌شود که اثرات مطلوبی در خصوص کنترل سیلاب و رسوب در پی داشته است. تورکینست معمولی‌ترین نوع سدهای خاکی کوچک است. در مکان‌هایی که مصرف آب زیاد بوده و استفاده از مخازنِ دیگر محدود است، از مخازن تورکینست استفاده می‌شود. نکته‌ی مهم در ساخت تورکینست توپوگرافی محل با شیب کمتر از ۷ درصد و وجود خاک رس مناسب برای ساخت آن‌ها است.
تغذیه‌ی مادرچاه قنات‌ها
یکی دیگر از کاربردهای سدهای تورکینست، تغذیه‌ی سفره‌های آب‌های زیرزمینی است. بهره‌برداری بیش‌ازحد از آب‌های زیرزمینی به‌خصوص در مصارف کشاورزی، موجب افت سفره‌های زیرزمینی شده که در کنار خشکسالی‌ها باعث صدمات جبران‌ناپذیری از قبیل خشک‌شدن قنات‌ها، چشمه‌ها، چاه‌ها و فرونشست زمین شده است. یکی از راهکارهای سنتی برای تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از خشک‌شدن چشمه‌ها، قنوات و بهره‌برداری همیشگی از آن‌ها استفاده از تورکینست است که نمونه‌هایی از این نوع سازه در استان آذربایجان شرقی، شهرستان شبستر، در شمال‌شرق دریاچه‌ی ارومیه واقع شده است.
موقعیت منطقه در حوزه‌ی آبخیز استان
حوزه‌ی آبخیز مشنق، در دامنه‌ی جنوبی رشته‌کوه‌های میشو، دارای چهار رشته قنات فعال‌اند و تورکینست‌های احداثی در فاصله 100 متری و 20 متری بالادست مادرچاه این قنات‌ها واقع شده‌اند.
تورکینست‌هایی که با هدف تغذیه‌ی مادرچاه قنات احداث می‌شوند می‌تواند نزدیک رودخانه ساخته شوند تا آب از رودخانه به این سازه‌ها هدایت شود. برای احداث این تورکینست‌ها در کنار رودخانه و بستر مسیل‌ها، عملیات خاک‌برداری و خاکریزی به‌وسیله بولدوزر انجام می‌شود. ابعاد مورد نظر تورکینست‌ها با قطر بزرگ حداقل 55-65 متر و قطر کوچک 50-60 متر در کف و ارتفاع خاک‌برداری حداکثر سه متر است. در حوزه‌ی آبخیز مشنق دو مورد تورکینست در بستر رودخانه با مشارکت روستاییان احداث شده است که هر دو سازه با اقتباس از روش کنار رودخانه‌ای بوده و در هر دوره‌ی بارش و ایجاد سیلاب، حدود 30 هزار مترمکعب آبگیری خواهند داشت.
موقعیت احداث تورکینست در کنار بستر رودخانه
تصویر آبگیری تورکینست شماره 1 در کنار رودخانه، بالادست مادرچاه قنات کت‌کهریزی
عملیات اجرایی تورکینست شماره 2 در حوزه‌ی آبخیز مشنق
مزایای تورکینست
از مزایای استفاده از سدهای تورکینست، حجم زیاد این مخزن و کاهش هزینه به‌ازای هر لیتر آب است. سدهای تورکینست موجب کاهش عمق حفاری و افزایش ظرفیت آن (عمق ثابت بهره‌برداری از آب) می‌شود. کیفیت آب ذخیره‌شده در تورکینست در کاربری‌های متعدد بسیار مهم است. در شرایط کنونی که معضلات زیست‌محیطی تشدید یافته است، استفاده از تورکینست به‌عنوان مخازن فصلی برای مصارف کشاورزی، شرب و ذخیره‌ی آب‌های انحرافی و رواناب‌ها (جریان‌های سیلابی) و تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی می‌تواند کاربرد داشته باشد.
منابع
– جهان‌تیغ، منصور؛ جهان‌تیغ، معین؛ مطالعه‌ی تأثیر تورکینست بر ویژگی‌های خاک در مناطق خشک (مطالعه‌ی موردی جنوب غرب سیستان)؛ سامانه‌های سطوح آبگیر باران؛ دوره‌ی پنجم؛ جلد 1؛ بهار96.
– حبیب‌زاده، احد؛ مجیدی، علیرضا؛ استفاده از تورکینست در تغذیه‌ی چاه‌مادر قنات‌ها (مطالعه‌ی موردی حوزه‌ی آبخیز مشنق در شمال دریاچه‌ی ارومیه)؛ مجله علمی سامانه‌های سطوح آبگیر باران؛ دوره ۷؛ جلد ۴؛ 1398.
تصاویر از منابع بالا برداشته شده است.