از مادرچاه تا مظهر قنات

هر قنات از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است: در واقع قنات تونلی زیرزمینی است که از سفره‌ی آب زیرزمینی به روستاهای نزدیک یا دوردست کشیده شده است. برای رسیدن به سفره‌ی آب زیرزمینی ابتدا فردی که منطقه را خوب می‌شناسد (مقدّر) با مطالعه‌ی پوشش گیاهی در دامنه‌ی کوه‌ها گمان‌‌هایی برای محل سفره‌ی آب زیرزمینی می‌زند و در آن محل اولین چاه را می‌کنند که به مادرچاه معروف است. این چاه از سطح زمین به سفره‌ی آب زیرزمینی در دامنه‌ی کوه می‌رسد. عمق مادرچاه در مناطق مختلف ایران متفاوت است. اگر آب‌های زیرزمینی به نسبت نزدیک سطح زمین باشند حفر چاه‌هایی به عمق چند ده متر برای رسیدن به آب کافی است ولی در مناطق خشک‌تر که سطح سفره‌های آب‌های زیرزمینی پایین است گاه عمق چاه به بیش از صد متر هم می‌رسد. مثلاً عمق مادر چاه در قنات قصبه‌ی گناباد ۳۰۰ متر است.

حالا مرحله‌ی محاسبات دقیق برای حفر تونل‌های قنات است. باید تونلی افقی با شیب بسیار کم از روستا به سوی محل مادر‌چاه کنده شود. همین شیب کم کمک می‌کند که آب با کمک گرانش زمین (جاذبه) در تونل جاری شود. در مناطق مختلف ایران طول این تونل‌ها از یک تا چند ده کیلومتر است. بنابراین محاسبه‌ی جهت تونلی که باید حفر شود باید خیلی دقیق باشد تا در طول راه به بیراهه نرود. مقنی‌ها که تونل را حفر می‌کنند هم باید خاک حاصل از حفاری را از تونل خارج کنند و هم برای تنفس به هوا نیاز دارند. برای این کار در طول مسیرِ حفر آبراهه‌ی زیرزمینی که کوره نامیده می‌شود، مقنی‌های دیگری از روی سطح زمین چاهی به سمت تونل حفر شده می‌کنند. عده‌ی دیگری با نصب چرخ چاه بر سر این چاه‌ که میله نامیده می‌شود و با استفاده از طناب‌هایی محکم و دلو‌هایی که برای حمل خاک ساخته شده‌اند، خاک‌های حفاری را از زیرزمین به روی زمین می‌آورند. در طول حفر قنات از حدود ده تا چند ده میله در مسیر حفر می‌شود که محاسبه‌ی لازم برای حفر آن و همچنین تلاش برای حفر آن و تخلیه‌ی خاک کاری دشوار و گروهی است که بدون همکاری جمع بزرگی از مردم ممکن نیست. بعد از اینکه آبراه زیرزمینی به مادرچاه رسید آب کم کم در آن جاری می‌شود و به سمت روستا می‌رود. محل جوشیدن آب قنات در روستا را مظهر قنات می‌نامند.