پِرچ (Perch)
روش سنتی جمعآوری آب باران در منطقهی بویراحمد
در استان کهگیلویه و بویراحمد از جمله روشهایی که برای ذخیرهسازی آب باران در گذشته استفاده میشده است حفر چاههای عمیقی به نام پِرچ بوده است. ساختار پرچ بسیار ساده بود و هرچند کمیِ مقدار آب آن و بروز مشکلات بهداشتی بهدلیل ماندابی، از معایب این روش بوده اما استفاده از ساروج برای پوشش دیوارهها و استفاده از مصالح موجود در محل و حوضچههای آرامش برای رسوبگذاری آب، بهکارگیری برخی از فنون مهندسی را بین عشایر بومی نشان میدهد و میتواند بهنوعی بیانگر بهرهگیری اهالی از طبیعت باشد.
ساختمان پِرچ
استفاده از آب باران حدود چهارهزار سال قدمت دارد و مردمان مناطق مختلف دنیا بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک برای جبران کمبود آب و سازگاری با شرایط محیطی، با روشهای مختلف به استفاده از آن اقدام میکنند. بنابهگفتهی صاحبنظران، امروزه هم آب باران میتواند یکی از منابع جانشین برای آبهای شیرین موجود محسوب شود و درصورت جمعآوری، ذخیره و مدیریت صحیح، شیوهای مناسب و کمهزینه برای تأمین بخشی از تقاضاهای آب بشمار آید.
از قدیمالایام در اقصی نقاط ایران و متناسب با اقلیمهای مختلف، روشهای متعددی برای ذخیره و استفاده از رواناب و آب باران بهکار گرفته میشد. یکی از این روشها در استان کهگیلویهوبویراحمد، حفر چاههای عمیق با قطر نسبتاً زیاد بوده است که در اصطلاح محلی به آن پِرچ میگفتند. در مناطق کوهستانی این استان بهدلیل توپوگرافی ناهموار و نبود تکنولوژی مدرنِ ذخیرهسازی آب و بارش در فصل زمستان، عشایر بومی مجبور میشدند آب مورد نیاز خود برای فصل گرما را با روشهای مختلف ذخیره کنند که یکی از این روشها پرچ بود.
یکی از مناطقی که در آن پرچ ساخته شده است منطقهی بَردزرد دمه در حومهی روستای حیدرآباد سفلی، بخش لوداب شهرستان بویراحمد است. این منطقه در اقلیم کوهستانی سردوخشک قرار دارد و بیشترین دمای آن حدود 27 تا 30 سانتیگراد (در اواسط مردادماه) و کمترین دمای آن تا 10 درجه سانتیگراد (در فصل زمستان) میرسد. بارندگی متوسط سالانه در این منطقه تقریباً 700 میلیمتر است.
نقشه استان کهگیلویهوبویراحمد (برگرفته از سایت madresehnews.com)
مهمترین دلیل اینکه عشایرِ این منطقهی غنی از نظر پوشش گیاهی مرتعی، پرچ احداث میکنند ضرورت تأمین آب در دورهی خشکِ سال است که بارش باران متوقف و آب چشمهها نیز خشک میشود یا کفاف نیاز را نمیدهد.
تاریخچهی احداث پرچ
منطقه بردزرد دارای پرچهایی با اشکال هندسی مختلف بوده و بنابهگفتهی اهالی روستای حیدرآباد، قدمتی در حدود ۶۰۰ سال دارند. این سازهها بعد از گذشت سالها بهدلیل قرارگرفتن در کف مسیلها و آبروها علیرغم مرمت و احیاء چندین باره، تخریب شدهاند و آخرین بازسازی آنها در حدود ۷۰ سال پیش بوده است.
در اطراف پرچها، یوردهای عشایری یا همان خانههای تابستانهی عشایری مثل کَپر، آلونک و سیاهچادر عشایری مستقر میشد و در زمان کمشدن آب چشمهها، آب مورد نیاز مصرف خانگی و احشامِ چندین خانوار عشایری را تأمین میکرد. این روش بهطور کلی از حدود ۴۰ سال پیش بهدلیل تغییر شغل عشایر و مهاجرت به شهرها منسوخ شد.
تصویری از دو پرچ در منطقهی بردزرد
نحوهی جمعآوری آب در پرچ
پرچ یا همان چاه جمعآوری آب در بستر آبراهه با شیب مناسب احداث میشود. در فصل بهار آب باران و چشمههای موقتی که در این زمان جوشش زیادی دارند به سمت پرچ هدایت میشود. قبل از پرچ، سیلبندی با ارتفاع حدود ۶۰ سانتیمتری ساخته میشود. علت استفاده از سیلبند در بالادستِ پرچها، وجود شیب زیاد در بالادست و سرعت بالای روانابهایی بود که حجم زیادی از آب و رسوب را به سمت پرچها هدایت میکرد. این سیلبندها نقش سرعتگیر آب و حوضچهی آرامش را داشته و از ورود رسوب به پرچ جلوگیری میکرد.
شمای کلی از روش پرچ
ساختار پرچ و اجزای آن
پرچ بهشکل چاهی با عمق هشت متر و قطر یکونیم متر از سطح زمین حفر میشده است و برای جلوگیری از ریزش و نفوذ آب به درون زمین و خارج، دیوارهها و کف آن را با سنگ و نوعی ساروج پوشش میدادند. ساروج نوعی سیمان بوده که از ترکیب عسل پختهشده، کود حیوانی و نوعی خاک رس موجود در منطقه (به نام چات) تهیه میشده است. برای جلوگیری از تبخیر آب و سقوط جانوران، روی پرچ را با استفاده از چوبهای ضخیم و اندودشده میپوشاندند که به این پوشش لوچ میگفتند.
لوچ یا پوشش روی پرچ
در وسط لوچ دریچهای برای برداشت آب تعبیه شده که به آن رِچ اطلاق میشود. در اطراف هر پرچ تعدادی آبشخور چوبی (پوت) ساختهشده از درختان تنومند بلوط قرار میدادند و برای خنک نگهداشتن آبِ درون پرچ، با سیاهچادری روی آن را میپوشاندند. در کنار پرچها سازهی دستساز کوچکی عمدتاً از جنس سنگ به نام جِوِن وجود داشته است که برای ذخیرهی آب خروجی از پرچ مورد استفاده قرار میگرفت. استفادهی دیگر از جِوِنها برای نگهداری ماهی زنده بوده است. گاهی عمق جِوِنها تا یکونیم متر میرسیده است.
زمان استفاده از پرچ
پس از کوچ عشایر، از اواخر اردیبهشتماه معمولاً آب برکهها برای شرب دام و آب چشمهها برای مصارف خانگی استفاده میشد. آب پرچ برای زمان کمآبی یعنی اواسط تابستان (مردادماه) که چشمهها خشک میشوند ذخیره میشد.