پنگان (فنجان)
شیوه‌ی زمان‌بندی در آبیاری سنتی (شهرستان برخوار)
برای تعیین سهم آب هر کشاورز در منطقه‌ی برخوار، از واحد زمانی به‌نام پنگان یا فنجان استفاده می‌کردند که عمری به قدمت قنات دارد.
پنگان یا فنجان، جامی مسی یا برنجی است که در ته آن سوراخ ریزی تعبیه شده است. پنگان در ظرف بزرگ پرآبی قرار می‌گیرد و آب به مرور از سوراخ جام به داخل آن هدایت می‌شود تا در نهایت جام غرق شود. به پر شدن یک جام به اصطلاح یک پنگ گفته می‌شود. شخصی که این کار را انجام می‌دهد پنگ‌گیر یا پنگ‌گو و به محلی که در آن این تقسیم آب صورت می‌گیرد، پنگ‌خانه گفته می‌شود.
تاره و جام مسی (یک‌بار پرشدن جام، یک پنگ محسوب می‌شود که زمان آن درجاهای مختلف متفاوت است)
اهمیت تقسیم آب در ایران
در آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک ایران، حیات و بقای کشاورزی به آب و آبیاری وابسته است. از این‌رو تقسیم عادلانه‌ی آب در مناطق خشک و مرکزی ایران در کنار روش‌های استحصال آب (کاریزها، چاه‌ها و احداث آب‌بندها، دولاب‌ها و…) از حساسیت و اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده است. مسئولان تقسیم آب از دیرباز برای سنجش زمان استفاده از آب ابزارهای متنوعی به‌کار می‌بردند.
شهرستان برخوار
شهرستان برخوار در شمال اصفهان واقع شده است. خاک حاصل‌خیز منطقه و آب‌وهوای نیمه صحرایی و کویری با بارندگی کم و تبخیر زیاد، مردمان برخوار را نیز همچون دیگر نقاط ایران به حفر قنات و استفاده از آب‌های زیرزمینی واداشته است. وجود قنوات بسیار در برخوار مؤید اهمیت آب و فعال بودن مردمان این ناحیه در امر کشاورزی است. وجود پنگ‌خانه‌های مخروبه که در ابتدای ورودی هر مزرعه قرار دارد نشان از سنت تقسیم آب سنتی در برخوار است.
روش و ابزار تقسیم آب در برخوار
پنگان یا فنجان ظرفی است به شکل نیمکره و معمولاً از جنس مس یا برنز که در کف آن سوراخ کوچکی ایجاد شده است. برای سنجش زمان با فنجان، تشتی را که معمولاً 10 تا 20 لیتر گنجایش دارد از آب پرکرده و فنجان را روی سطح آب می‌گذارند. آب به مرور از سوراخ فنجان بالا آمده و اندک‌اندک آن را پر کرده و سرانجام در تشت غرق می‌شود. مدتی‌که صرف پر شدن فنجان می‌شود واحد زمانی تقسیم آب است که بسته به قطر سوراخ، اندازه و جنس فنجان متفاوت است. عوامل گوناگونی در تعیین زمان با فنجان تأثیر دارد. یکی از این عوامل می‌تواند تعداد سهامداران باشد که با مدت‌زمان فنجان رابطه معکوس دارد. عامل دیگر بافت خاک زراعی منطقه است که ملاحظه سبکی یا سنگینی آن در مدت‌زمان فنجان دخیل است. عامل دیگر میزان آبدهی قنات منطقه است؛ هرچه آبدهی قنات بیشتر باشد مدت‌زمان فنجان کم‌تر می‌شود زیرا قنات پرآب در یک واحد کوچک زمانی هم می‌تواند آب مورد نیاز کشاورز را تأمین کند. عامل دیگر سیستم بهره‌برداری از زمین است؛ یعنی اگر روستایی دارای بُنه (صحرا) باشد و آب فقط در بین بنه‌ها تقسیم شود، مدت‌زمان فنجان ممکن است بیشتر از روستاهای خرده‌مالک (بدون بنه) باشد. باید توجه داشت که زمان فنجان در هر روستا از گذشته‌های دور توسط نسل‌های پیشین تعیین‌شده و در عرف و سنت کشاورزان نقش ثابتی دارد.
نام پنگان در علوم دوره‌ی اسلامی، گاهی به‌طور عام به انواع ساعت‌های آبی اطلاق می‌شده است. مهم‌ترین کاربرد پنگان، در کشاورزی و هنگام تقسیم آب بوده است اما در گذشته در رصدخانه‌ها نیز برای سنجش و ثبت زمان از آن استفاده می‌شده است. در بسیاری از مناطق، یک پنگان به واحدهای کوچک‌تری تقسیم می‌شده و اسامی مختلفی گرفته است اما مهم‌ترین واحدِ بزرگ‌تر از فنجان، طاق نام داشته و تعداد طاق‌ها در نواحی مختلف ایران، بسته به زمان پر شدن پنگان، متفاوت بوده است. ظرف بزرگ‌تری که جام مسی (در برخی جاها جام برنجی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است) در آن غوطه‌ور می‌شده، نام‌های گوناگون داشته است. در نقاط مختلف ایران، برای شمارش دفعات پرشدن پنگان (که سهمیه آب زمین هر کشاورز را نشان می‌داده است) از تعداد مشخصی ریگ یا سنگ استفاده می‌کرده‌اند. در بعضی مناطق برای بیرون آوردنِ پنگانِ پر از آب و دوباره قرار دادن ظرف خالی بر سطح آب، آیین خاصی مانند تکان دادن پنگان خالی و به زبان آوردن کلماتی خاص وجود داشته است.
پنگ‌گو
کسی که آب کشاورزی را با پنگان تقسیم می‌کرده است، در نقاط مختلف نام‌های متفاوتی داشته است؛ از جمله در گناباد او را مؤلف، در فردوس کیال، در اردستان و تفت سرطاق، در توابع سمنان سر بلوک و در شهرستان برخوار اصفهان پنگ‌گو می‌نامیده‌اند.
پنگ‌گو یا پنگ‌گیر، شخصی صادق و درستکار و مورد اعتماد بوده است که در یک انتخابات دموکراتیک و بدون نظر کدخدا و خان‌های محلی انتخاب می‌شده و برای یک سال عهده‌دار کار پنگ‌گیری می‌شده است. حقوق او بر عهده کشاورزان و نسبت به حقابه‌اش در موقع برداشت محصولات بوده است. نظارت بر لایروبی قنات نیز بر عهده او بوده و هر کشاورز نسبت به حقابه‌اش باید در آن کار شرکت می‌کرد.
آقای حاج عباس زمان‌پور و فرزندش آقای قدرت‌اله زمان‌پور (آخرین پنگ‌گوهای برخوار) شهر گز برخوار
پنگ‌خانه
پنگ‌گو کارهایش را از محل کارش که پنگ‌خانه نام داشت مدیریت می‌کرد. در واقع پنگ‌خانه اتاق مدیریت مزرعه بوده است. این اتاق که در نقاط مرکزی ایران از خشت و گل بوده، در ابتدای ورودی آب به مزرعه ساخته می‌شده است، همچنین محلی برای صحبت کشاورزان به‌ویژه در شب‌ها بوده است. پنگ‌گو موظف بود همیشه در آن حضورداشته و با پنگ‌گیری آب را بین کشاورزان تقسیم کند و در صورت خستگی گاهی از کشاورزان کمک می‌گرفته و یا هر مزرعه دو نفر پنگ‌گیر (یکی در شب و دیگری روز) داشته است. هم‌اکنون تنها دو پنگ‌خانه در نجف‌آباد اصفهان وجود دارد که خوشبختانه سالم مانده است. در یک مکان جغرافیایی نزدیک به‌هم، پنگ‌ها از نظر زمانی با یکدیگر متفاوت هستند. اگرچه این موضوع به عواملی چون تعداد سهامداران، بهره‌برداری از زمین، آبدهی قنات و بافت خاک بستگی داشته است اما موضوعی قراردادی بین کشاورزان همان مزرعه است و این سنتی است که از گذشته‌های دور به آنان به ارث رسیده است.
نمای یک پنگ‌خانه مخروبه در صحرای گَز در شهرستان برخوار
سرنوشت پنگان
آنچه برای همیشه پنگان را به گوشه‌ی موزه‌ها فرستاد و پنگ‌خانه‌ها را از ابتدای کشتزارها برچید، ورود تکنولوژی و ساعت بود. پنگ‌گوها اولین کسانی بودند که از تکنولوژی جدید استقبال کردند زیرا ساعت کار آنان را بسیار آسان کرد.
منبع