خوشاب
کنترل سیلاب‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها در کشاورزی

خوشاب‌ها كشتزارهای سيلابی هستند كه در استان سيستان و بلوچستان رواج و رونق ديرينه‌ای دارند. در این سازه‌ها كه با استفاده از تركيب مصالح خاكی و سنگی در دشت‌های حاشيه رودخانه يا پای كوه‌ها و يا بخشی از بستر عريض رودخانه‌ها احداث می‌شود، مواد حمل شده به‌وسيله سيلاب ته‌نشين شده و شرايط مناسبی را برای كشت غلات، حبوبات، صیفی‌جات و درختان خرما فراهم می‌آورد. این سازه از دیواره‌ی سنگی یا خاکی، نهر سیلاب‌رسان و زمین کشاورزی که غالباً همه‌ی آن‌ها با دست ساخته می‌شوند تشکیل شده است.

دو نمونه خوشاب

از قدیم الایام، بهره‌برداری از سیلاب به‌عنوان یکی از راه‌های متداول تأمین آب برای کشاورزانِ مناطق خشک دنیا (از جمله در مصر، فلسطین، هندوستان، تونس و یمن) مرسوم بوده است. آن‌ها به روش‌های گوناگون از آب باران، هرزآب‌های جاری شده در آبراهه‌های کوچک، دره‌ها و سیلاب‌خشکه‌ی رودها بهره گرفته و به کشت و آبیاری سیلابی رو آورده‌اند.

سیستان و بلوجستان نیز یکی از مناطق خشک و کم‌آب جنوب شرق ایران است که متوسط بارندگی در این منطقه از حدود ۱۰۰ میلی‌متر در سال فراتر نمی‌رود. محدودیت منابع آب زیرزمین و بروز سیلاب‌های فصلی باعث شد ساکنان این مناطق از دیرباز با روش‌های ساده و ایجاد سامانه‌های سنگی و خاکی، سیلاب را مهار و برای ایجاد زمین کشاورزی و و نخلستان استفاده کنند. این سامانه‌ها متنوع بوده که برخی متروک و عمده آن‌ها موجود و هم‌زمان با بارندگی فعال می‌شوند. یک نمونه از این سامانه‌های فعال، خوشاب است که به‌طور ویژه در جنوب استان سیستان و بلوچستان در بخش‌هایی از شهرستان‌های نیک‌شهر، قصرقند، راسک، سرباز، ایرانشهر، سراوان، سیب و سوران و مهرستان کاربرد دارد.

خوشاب (که با لفظ محلی هوشاپ و هوشاف هم خوانده می‌شود) زمینی مالامال از آب است. زمینی مسطح که به‌صورت یکدست آبگیری می‌شود و تا مدتی زیر آب می‌ماند. این سازه که در حاشیه یا عرض رودخانه و مسیل‌ها (محل جریان سیل)، در دهانه‌ی دره‌های عریض کم‌شیب و یا در دامنه‌ها، با هدف کنترل سیل برای کشت سیلابی غلات، حبوبات، صیفی‌جات و درختان خرما ایجاد می‌شود، از دیواره‌ی سنگی یا خاکی به ارتفاع یک تا سه متر که حداقل در یک طرف و حداکثر در سه طرف یک خوشاب ایجاد می‌شود، زمین زراعی محصور درون دیواره‌ها به مساحت یک تا دو و نیم هکتار، دروازه‌ی ورودی سیل، سرریز و دریچه‌ی تخلیه تشکیل شده است.

blank
قسمت‌های مختلف یک خوشاب

در خوشاب آب سیلاب با کانال باریکی وارد و به‌صورت خوشه‌ای (خوشه آب) روی زمین پخش می‌شود و آب مازاد از طریق سرریز و دریچه‌ی تخلیه که در گوشه‌ای از خوشاب تعبیه شده است خارج و به سامانه‌های مجاور منتقل می‌شود. بنابراین گرفتن سیل، نفوذ تدریجی آب در زمین و پس از مدتی کاهش رطوبت خاک، شخم و بذرپاشی، نگه‌داری و برداشت محصول مراحل اصلی و متداول کشاورزی در این سامانه‌ است.

blank

ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی سامانه‌ی‌ خوشاب

خوشاب علاوه‌بر تأمین بخشی از معاش روستاییان و عشایر، نقش مهمی در کنترل سیلاب، نگه‌داشت رسوب، توسعه‌ی منابع آب و ماندگاری ساکنان، خاصه عشایر مناطق کوهستانی بلوچستان دارد.

این سامانه‌ غالباً به‌صورت ارث از اجداد به مالکان حال حاضر رسیده‌اند. مالکیت بر آن‌ها فردی و یا مشاع بوده و بهره‌برداری از زمین نیز به‌صورت فردی، مشارکتی و یا نصفه‌کاری است. اولویت و تقدم در گرفتن سیلاب نیز عرفاً به سامانه‌های بالادست تعلق می‌گیرد.

مردم بلوچستان زمان باران و سیل برای خوشاب‌ها را بیشتر در سه موقع از سال می‌دانند: یکی در اواخر بهار و در فصل برداشت و خرمن کردن گندم، دومی در موقع خرما یعنی در فصل تابستان و سومی در فصل پاییز است که بهترین باران را هم باران پاییز می‌دانند. در حال حاضر به دلیل استفاده از ماشین‌آلات، ساخت خوشاب‌های خاکی بیشتر مورد توجه مردم منطقه قرار دارد و کمتر خوشاب‌های سنگی ساخته می‌شود.