مالکیت ایسیل

مالکیت ایسیل در کهنوش دو نوع است: خصوصی و مشارکتی. ایسیل خصوصی متعلق به یک فرد است و او به تنهایی از آن در باغش استفاده می‌کند اما بیشتر ایسیل‌هایی که در گذشته متعلق به اربابان بوده‌اند، بعد از پایان دوره‌ی اربابی به چند رعیت رسیده و شکل عمومی و مشارکتی پیدا کرده است.

ساخت و نگه‌داری ایسیل

ساخت و نگه‌داری ایسیل برخلاف چاه یا قنات بسیار کم‌هزینه است و وقت زیادی نمی‌گیرد. در صورت وجود یک چشمه می‌توان ایسیل مورد نیاز را با یک کلنگ و بیل از خاک و سنگ موجود در محل ساخت. مساحت ایسیل با توجه به توانایی منبع آب (چشمه) تنظیم می‌شود و شکل آن نیز به طبیعت اطراف آن وابسته است. زمان پرشدن ایسیل با توجه به فصل پرآب (بهار) و کم‌آب (پاییز) تغییر می‌کند.

فن انتقال آب به ایسیل

انتقال آبِ چشمه به ایسیل یا بدون واسطه انجام می‌شود و چشمه در دیواره‌های ایسیل یا کف آن می‌جوشد و ایسیل را پر می‌کند یا باواسطه از سه طریق اتفاق می‌افتد:
– جوی: آب جاری به‌وسیله جوی به ایسیل منتقل می‌شود. طول جوی با توجه به فاصله منبع آب تا ایسیل متفاوت است. برخی جوی‌ها درست می‌شوند و برخی دیگر نیز مانند شکاف دره‌ها به‌طور طبیعی وجود دارند.
– قنات: یکی از راه‌های انتقال آب ‌چشمه به ایسیل حفر قنات است که در کهنوش به دو شکل دیده می‌شود. یکی با کندن کَمره و صخره، دوم با کندن و استفاده از سنگ‌ها برای ایجاد رَهنگ (کوره)‌ قنات.
– لوله و جوی سرپوشیده‌ی کوچک: گاهی برای انتقال آب و جلوگیری از به بیراهه‌رفتن و تخریب مسیر آب، جوی‌های کوچک سرپوشیده درست می‌کنند و به‌تازگی لوله‌ی آهنی در حد چند متر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کنترل آب ایسیل

آب ایسیل از چند طریق کنترل می‌شود:
کَردی: دور تا دور چندین درخت را با خاکی به ارتفاع ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر به‌شکل مستطیل یا مربع و تک درخت‌ها را به‌صورت دایره‌‌ای یا با طول و عرض‌های مختلف پوشش می‌دهند تا آبی که از طریق جوی به باغ می‌رسد در پای درخت متوقف شود.
بَن: ‌برای تغییر مسیر آب، چند سنگ سر راه آب قرار می‌دهند و یا با خاک اطراف را می‌پوشانند و آب با برخورد به آن مسیرش را تغییر می‌دهد (بن در لهجه‌ی کهنوشی به معنای سد هم به‌کار می‌رود).
دُنَ: سرعت‌گیر آب را می‌گویند. قبل از ورود آب به کَردی، چند سنگ را جلوی آن قرار می‌دهند تا آب آرام وارد کردی شود. اگر آب به سرعت وارد شود، کود و مواد تقویتی که در کَردی ریخته‌اند را با خود به یک گوشه می‌برد.
وَریُن: جایی است که جلوی آب را می‌بندند و راه دیگری برای آن باز می‌کنند تا به سمت دیگری برود. تغییر مسیر آب در دو یا سه راهی جوی با سنگ، خاک و یا شاخه‌ی درختان صورت می‌گیرد.

روش تقسیم آب (نوبت آب)

با زمان‌بندی، آب ایسیل تقسیم می‌شود؛ مثلاً فردی که پنج ساعت سهمِ آب دارد، مقدار آبی که طی پنج ساعت در ایسیل جمع می‌شود متعلق به اوست. برخلاف امروز که برای زمان‌بندی از ساعت استفاده می‌شود در گذشته در طول روز، زمان‌بندی براساس سایه‌ی کوه‌ها و صخره‌ها بود و در شب با استفاده از ستاره‌ها زمانِ سهم‌بندی مشخص می‌شد.

منبع