قناتداری در هیچان
نحوهی بهرهبرداری از آب قنات در منطقهی هیچان استان سیستان و بلوچستان با بقیهی نقاط کشور تفاوتهای فراوانی دارد. سیستم تقسیم آب در آن منطقه تحتتأثیر سیستمهای موسمی اقیانوس هند است؛ بهگونهای که هرگاه منطقه با بارش تابستانه روبهرو باشد بهدلیل جاری شدن آبهای سطحی و بهرهگیری از آنها، نیاز چندانی به تقسیم آب قناتها احساس نمیشود اما در دورههای خشکسالی و کمبود آب بهویژه در ماههای بسیار گرم سال، روشهای تقسیم آب قنات بهوجود آمده است.
تصویری از روستای هیچان( برگرفته از سایت hamgardi.com/fa/Gallery/Place/29496)
یکی از دستاوردهای فرهنگی و تکنیکی بشر در مناطق خشک و نیمهخشک استحصال آبهای زیرزمینی از طریق قنات است. به اذعان برخی از متفکرین این شیوه از تولید، از ابدعات ایرانیان است و 80 درصد از فعالیتهای مردم ایران بر پایهی بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی است و قنات سهم بهسزایی در این امر داراست. در بلوچستان بهویژه منطقهی هیچان نیز قنات عامل اصلی شکلگیری سکونتگاههای انسانی بشمار میآید و کشاورزی وابستگی شدیدی به آن دارد.
منطقهی هیچان
روستای هیچان از توابع شهرستان نیکشهر و در جنوب استان سیستان و بلوچستان واقع است. این منطقه دارای آبوهوای خشک و بیابانی است و عمده ریزشهای جوی آن در فصل سرد اتفاق میافتد و در فصل گرم سال با نفوذ سیستمهای موسمی اقیانوس هند از بارش تابستانه نیز برخوردار بوده و آب رودخانهی تنگسرحه نیز که بهصورت فصلی جریان مییابد در تأمین منابع آب منطقه مؤثر است.
در دورههای خشکسالی و کمبود آب بهویژه در ماههای بسیار گرم سال یعنی خرداد و تیر تأمینکنندهی اصلی آب زراعی منطقه، قناتها هستند. نحوهی بهرهبرداری از قناتهای موجود در منطقهی هیچان که شامل ۹ قنات دایر میباشد با بقیهی نقاط کشور تفاوتهای فراوانی دارد. از جمله: ۱- طول قناتها کوتاه است بهطوری که از سه کیلومتر تجاوز نمیکند؛ ۲- بهدلیل موقعیت و کوهستانی بودن ناحیه، رودخانههای کوچک و بعضاً فصلی و محلی در تغذیهی قناتها مؤثرند و قنات بالادست قنات بعدی را تغذیه میکند؛ ۳- جنوب شرقی ایران و از جمله منطقهی هیچان تحتتأثیر سیستمهای موسمی اقیانوس هند است و از بارش تابستانه برخوردار است؛ در نتیجه سیستمهای تقسیم آب در پیوند با سیستمهای موسمی عمل میکنند؛ یعنی هرگاه منطقه با بارشهای تابستانه روبهرو است بهدلیل جاری شدن آبهای سطحی و بهرهگیری از آنها نیاز چندانی به تقسیم آب قناتها احساس نمیشود؛ ازاینرو در سالهای ترسالی بهویژه تابستانهای پربارش سطح زیرکشت 50 درصد و میزان محصول تا 3 برابر افزایش مییابد.
بهرهبرداری و مدیریت آب قناتها
مدار گردش آب قناتهای منطقهی هیچان پنج روزه است. چهار روز اول تقسیم آب بهصورت ششیک انجام میشود و روز آخر (پنجم) که ملداری نام دارد بهصورت هشتیک است. در ششیک تقسیم آب در طی شبانهروز در ششجا خواهد بود اما در هشتیک آب برای هشتجا تقسیم خواهد شد.
در هیچان زمینهای زراعی که در حاشیه و در طول رودخانهی تنگسرحه قرار دارند، با توجه به دورهی پنج روزه، به پنج منطقه تقسیم میشوند که بهترتیب در طی این پنج روز مالکان زمین برای دریافت سهمیهی آب خود اقدام میکنند. ویژگیهای خاص اقلیمی منطقهی هیچان و کمبود زمینهای کشاورزی در منطقه باعث شده تقسیمبندی خاصی برای آب قناتها بهوجود بیاید که در نواحی داخلی ایران کمتر مشاهده میشود.
تقسیمبندی آب قنات در شبانهروز
در منطقهی هیچان در طول یک شبانهروز تقسیم آب در روز و شب متفاوت است. در روز تقسیم آب بسیار دقیقتر از دورهی شبانه است. از آنجایی که طلوع خورشید و آغاز صبحگاه در هیچان نسبت به نواحی داخلی ایران بین ۳۰ تا ۵۰ دقیقه زودتر آغاز میشود بنابراین در روزهای بلند تابستانی ساعت چهار صبح هنگام صبحدم است و مدار گردش آب از این ساعت آغاز میشود و تا ساعت ۱۰ شب ادامه مییابد. در طول روز برای تقسیم آب از یک شاخص آفتابی بهره میگیرند که ارتفاع آن 50 سانتیمتر است و در ساعت 7 صبح که طول سایه به 70 سانتیمتر رسید استفاده از شاخص آفتابی شروع میشود.
در طی دورهی روزانه، تقسیم آب از ساعت پنج بعدازظهر تا ۱۰ شب توسط فنجان یا تاس انجام میشود. هر تاس آب در روستای هیچان معادل ۱۵ دقیقه است که با یک فنجان اندازهگیری میشود. در هر یک از زمینهای هشتیک یا ششیک نیز تقسیمات دیگری وجود دارد که بنابر تقسیم آب بر مبنای زَر (متر) است. هر زر آب در زمینهای هشتیک، سه تاس آب و در زمینهای ششیک، چهار تاس آب است.
دورهی شبانهی تقسیم آب در منطقهی هیچان از دورهی روزانه کوتاهتر و از دقت کمتری برخوردار است. دلیل آن وجود آب فراوان و کمبود زمین کشاورزی در منطقه است. در این زمان یعنی از حدود ساعت ۱۰ شب به بعد آب به آبترن واگذار میشود. معمولاً آبترنها نیز در دورههایی پرآبی، براساس وسعت مزارع، کانالهای کوچکی از کانال اصلی به مزارع و زمینهای کشاورزی باز میکنند که در طی این زمان بهصورت مداوم آب به زمینهای کشاورزی و برنجزارها منتقل میشود.
تقسیم آب بر مبنای نوع خاک
از ویژگیهای دیگر این منطقه این است که تقسیم آب به نوع خاک نیز بستگی دارد بهطوری که زمینهای که از بستر رودخانه دورترند، بهدلیل داشتن بافت ریزتر و نگهداری و ذخیرهی آب توسط خاک، هشتیک هستند و از سهم آب کمتری برخوردارند ولی خاکهایی که دارای بافت شنی و درشتدانهتری هستند و به بستر رودخانه نزدیکترند تقسیمات ششیک دارند. در گذشته مالیاتهایی که از کشاورزان دریافت میشد بر مبنای داشتن میزان سهم آب بوده است؛ بنابراین مالکان سعی میکردند آب اضافی خود را واگذار کنند.