گوراب
جمعآوری آب باران در مناطق خشک خوزستان
گوراب یا حفیره، سازهای سنتی برای تأمین آب روستاهای مناطق بیابانی در استان خوزستان است. با این تکنیک حجم قابلتوجهی از روانابهای سطحی ناشی از بارش، ذخیره میشود و برای اهداف گوناگونی مورد استفاده قرار میگیرد. گورابها بر اساس شکل ساخته شده، اندازه و همچنین بر اساس نوع کاربرد، انواع گوناگونی دارند.
یکی از روشهایی که بهطور غیرمستقیم میتواند باعث کاهش اتکا به منابع آب معمول نظیر چاه، قنات و یا آب رودخانه شود بهرهبرداری از آب باران است که منظور از آن جمعآوری و بهرهبرداری از آب باران در محل بارش میباشد. از آنجا که باران هرچند به مقدار کم تقریباً در همهی نقاط کشور وجود دارد، با اعمال مدیریت صحیح میتواند در جهت جبران بخشی از کمبودهای موجود مفید واقع شود.
دشت خوزستان در انتهای حوضهی زهکشی جریانهای رودخانهای واقعشده که در سالهای اخیر گردوغبار در آن تشدید شده است. در این محدوده (که در شرق و جنوبشرقی اهواز قرار دارد) روستاهای زیادی واقع شدهاند که به دلیل اقلیم گرم و خشک منطقه عمدتاً با چالش کمبود آب مواجه هستند و برای چیرگی بر این مشکل با استفاده از یک سری روشها و تکنیکهای بومی و سنتی حجم قابلتوجهی از روانابهای سطحی ناشی از بارش را ذخیره کرده و برای اهداف گوناگون مورداستفاده قرار میدهند. یکی از این تکنیکها ساختن سازهی سنتی گوراب یا حفیره است.
گورابهای شناساییشده در مناطق بیابانی محدودهی شرق و جنوبِ شرق اهواز به چند دسته تقسیم میشوند:
الف: بر اساس شکل ظاهری و نحوهی طراحی شامل سه دستهی دایرهای، مربعی و مستطیلی شکل،
ب: بر اساس اندازه شامل سه دستهی کوچک، متوسط و بزرگ،
ج: بر اساس نوع کارکرد و هدف مورد انتظار عمدتاً به پنج دسته تقسیم میشوند که عبارتاند از: 1- گوراب دایرهای شکل بزرگ با هدف تغذیهی چاه اصلی حفرشده در آن، 2- گوراب دایرهای شکل متوسط با هدف تأمین آب برای دام و حیوانات خانگی، 3- گوراب دایرهای شکل کوچک با هدف تأمین آب برای آبیاری نخلها و درختان غیرمُثمر(کهور، کنار، اکالیپتوس و کونوکارپوس)، 4- گوراب مربعی شکل بزرگ برای آبیاری نخلستان، 5- گوراب مستطیلی شکل با هدف ذخیرهی آب برای استفادههای گوناگون.
گوراب دایرهای شکل بزرگ
این دسته از گورابها عمدتاً در بیرون از روستاها ولی نزدیک به آن ساخته میشوند و معمولاً یک یا دو چاه بهرهبرداری در مرکز ثقل تجمع و یا کنارههای داخلی گوراب حفر میگردد. برای جلوگیری از پر شدن چاه از رسوبات، دهانهی چاه را حدود نیم تا یک متر دیوارچینی کرده و از کف گوراب بالاتر میسازند. نحوهی برداشت آب از چاه به شیوهی دستی (سطل و طناب)، چرخ دستی و یا نصب موتورپمپ برقی است. انتخاب مکان این چاهها بستگی به زمان و فصل بهرهبرداری و نوع استفاده از آب چاه دارد، مثلاً در گورابهای دایرهای شکل بزرگ حاشیهی روستا، چاه را در کنارههای داخلی گوراب حفر میکنند که بهراحتی در فصول مختلف سال دسترسی به آن راحت و امکان استفاده از آن وجود داشته باشد.
معمولاً از آبِ چاه برای آبیاری نخیلات، زراعت محدود (سبزی و صیفی، علوفهکاری)، ساختوساز بناهای روستایی، آبیاری درختان غیرمثمر شامل کُنار، کهور، اکالیپتوس و کونوکارپوس که سایهاندازِ خوبی برای نگهداری دام دارند، استفاده میشود. همچنین این درختان در تعدیل گرما، حفاظت خاک، کاهش فرسایش بادی، بادشکن و جلوگیری از وزش بادهای گرم و سوزان به درون منازل روستایی نقش بسزایی دارند.
آن دسته از گورابهایی که در وسط روستا ساخته میشوند (مثلاً در روستای زوینه-ماهشهر) چاهی که در داخل آن حفر میشود عمدتاً در مرکز و گودترین نقطهی گوراب قرار دارد و در حال حاضر از آب این چاه عمدتاً برای آشامیدن دامهای سبک و سنگین و حیوانات خانگی استفاده میشود؛ هرچند که قبلاً برای آشامیدن انسان نیز از آن استفاده میشده است اما در حال حاضر با توجه به سیستم آبرسانی با تانکر به این روستا، این چاه دیگر کارکرد تأمین آب آشامیدنی انسان را ندارد.
گوراب دایرهای شکلِ متوسط
این گورابها که با هدف تأمین آب برای دام و حیوانات خانگی حفر میشوند عمدتاً در کنار روستا و به شیوهای طراحی و ساخته میشوند که بخشی از آن شیب خیلی کمی داشته تا دام بهراحتی بتواند از آب ذخیرهشده در داخل آن استفاده کند.
گوراب دایرهای متوسط برای تأمین آب آشامیدنی دام (روستای شریفیه جنوب شرق اهواز)
گوراب دایرهای شکل کوچک
این دسته از گورابها با هدف تأمین آب برای آبیاری نخیلات و درختان غیرمُثمر در سطح و اندازهی کوچک ساخته میشوند و عمدتاً نسبت به گورابهای مربعی شکل عمق بیشتری دارند و در بخشی از محیط آن خاکریزی صورت میگیرد و بخشی دیگر برای ورود روانآبهای اطراف به درون آن، همسطح زمین میشود. همچنین برای حفاظت نخلها گرداگرد آن را با فنس یا چپری محصور میکنند.
گوراب دایرهای شکل کوچک برای تأمین آب نخیلات و درختان غیرمثمر در سطح کوچک
گوراب مربعی شکل
این دسته از گورابها عمدتاً بزرگ هستند و با هدف تأمین آب برای احداث نخلستان ایجاد میشوند. نحوهی طراحی و ساخت آنها به این صورت است که پس از تعیین محل مناسب احداث، عملیات گودبرداری خیلی کمی داشته و خاک حاصل از آن صرف احداث خاکریز دور آن میشود که این خاکریز حدود یک متر ارتفاع دارد و با توجه به سطح بزرگ گوراب، این قابلیت را دارد که حجم زیادی از روانآب به داخل گوراب هدایت شود و همچنین بارش وارد بر آن سطح نیز، در داخل آن محفوظ بماند. بعضی از این گورابها در حاشیه رودخانهها احداث ساخته میشوند و به شیوهای طراحی میشوند که توسط یک کانال انحرافی دستساز، مقدار قابلتوجهی از آب رودخانه را به درون گوراب هدایت و ذخیره میکنند و به نوعی نخلستان به شیوهی غرقابی آبیاری میشود.
گوراب مربعی شکل با هدف تأمین آب برای احداث نخلستان (پاییندست روستای غیزانیه کوچک شهرستان اهواز)
گوراب مستطیل شکل
این دسته از گورابها به دلیل ذخیرهی طولانیمدت آب عمدتاً عمق زیادی دارند و با هدف ذخیرهی آب و استفاده در مواقع کمآبی و فصل گرما برای موارد متعددی ازجمله زراعت، نهالکاری مثمر و غیرمثمر، آشامیدن دام سبک و سنگین، حیوانات خانگی و … ساخته میشوند.
گوراب مستطیلشکل (تصویر سمت راست روستای شهرستان باوی، تصویر سمت چپ روستای حماد شهرستان ماهشهر)
گوراب، سازهای است که در مناطق دیگر کشور مانند بوشهر و شهرستان استهبان فارس و… هم مورد بهرهبرداری قرار میگیرد ولی شکل ظاهری و نوع کاربرد آنها با گورابهای خوزستان متفاوت است.
منابع