گُل(göl) (استخر خاکی)
کنترل و بهرهبرداری از منابع آب چشمه‌ها و قنات‌ها در مناطق کوهستانی
گُل به استخر خاكی يا سنگی كوچكی گفته می‌شود كه جهت مهار و بهرهبرداری از آب‌های چشمه‌ها و قنوات احداث می‌شود. اين سازه در واقع سازه‌‌ای برای حفاظت و بهرهبرداری از منابع آب کوچک در ایران است و با‌‌توجه به بررسی‌های صورت گرفته قدمت بسيار طولانی دارد.
گُل‌ها از نظر ابعاد بسيار مختلف بوده و از طول 2 متر (و يا كمتر از 2) تا 30 متر و عرض 1 متر تا 10 متر (و يا بيشتر) است. عمق آن نيز بين كمتر از 1 تا 3 متر متغير است كه عامل تعيين‌كننده‌ی حجم آب قابل استحصال است. مصالح بكار رفته در ساخت آن محلی بوده و از خاک (عمدتاً رس به دليل نفوذ‌ناپذيری) و سنگ است.
از نظر تجهيزات، امكانات و شرايط مورد نياز برای اجرای اين سازه بايد گفت كه گل با استفاده از ابزار و امكانات محلی و منطقه‌ای (بيل و كلنگ و…) و در اراضی شيبدار و دامنه‌ی كوه‌ها، با استفاده از نيروی انسانی متخصص محلی ايجاد می‌شود. جهت احداث این نوع سازه، گودالی با ابعاد مختلف در قطعه زمینی حفر می‌شود و با کوبیدن خاکِ کف آن، نسبت به سخت و نفوذ‌ناپذیر کردن آن اقدام می‌شود. هنگام احداث اين‌گونه سازه‌ها لازم است نسبت به كنترل نفوذ ناخواسته آب از كانال يا نهر انتقال و كف گل عایق‌سازی لازم صورت گیرد. استفاده از روش‌هايی مانند، سنگ‌فرش كردن نهرِ انتقال، استفاده از خاکِ رس و تحكيم مناسب آن در كف گل يا به‌صورت محدود استفاده از نايلون ضخيم و در صورت فراهم‌شدن امكانات، استفاده از سنگ و ملات در نهر انتقال، كف و ديواره‌های سازه عایق‌سازی انجام می‌گیرد.
از نظر مدت زمان مورد نياز برای اجرا و انعكاس نتايج كار در مورد اين سازه، بايد گفت كه سازه‌ی سنتی گل با توجه به ابعاد آن طی 3 تا 30 روز احداث می‌شود و با تجمع آب در پشت آن و استفاده از آن برای آبياری اراضی محدود پایین‌دست آن، نتيجه كار به سرعت قابل درک و لمس است.
نمايی از يک سازه‌ی گل احداث شده در منطقه‌ی زنجان
این سازه در مناطقی که دسترسی به منابع آب، دائمی نباشد رواج داشته و در مناطق کوهستانی ارزش و اعتبار بالایی در بین مردم دارد. استفاده‌ی بهینه از آب در كشوری چون ایران كه از نظر اقلیمی دارای وضعیت خشک تا نیمه‌خشک است از اهمیت فراوانی به خصوص در گسترش و توسعه‌ی فعالیت‌های كشاورزی برخوردار است. استان زنجان دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک و با متوسط بارندگی سالانه 360 میلی‌متر در سال است که در شمال غربی ایران واقع شده است. این استان دارای پستی و بلندی‌های زیادی است، به‌طوری‌كه بیشترین وسعت آن را مناطق كوهستانی و تپه ماهورها فرا گرفته است. این استان از نظر حوزه‌ی اصلی آبخیزدارای دو حوزه‌ی آبخیز شامل رودخانهی قزل اوزن و رودخانهی شور(رودخانهی ابهررود و خررود) است. سازه‌ی گل(استخر خاكی) یكی از روش‌های مناسب و مفید برای كنترل و بهرهبرداری از منابع آب محدود موجود در مناطق كوهستانی و كوهپایه‌ای در سطح استان زنجان است كه اكثر كاربران روستایی قادر به پیاده‌سازی و بهرهبرداری از آن هستند.
نمايی از يک سازه‌ی گل احداث شده در روستای تهم زنجان
استفاده از این سازه در این منطقه رایج بوده و به عنوان یک روش حفاظت و بهرهبرداری از آب تلقی می‌شود. مالكیت سازه با توجه به موقعیت قرارگیری آن نسبت به اراضی كشاورزی بصورت فردی یا گروهی است، بنابراین تعمیر و نگه‌داری آن نیز متأثر از این موضوع، فردی یا گروهی است.
وجود گل‌های فراوان در یک منطقه، دلیل فعال و آباد بودن آن منطقه بوده که نشان از فعالیت‌های مهم زراعی و دامداری در آن منطقه است. همچنین سازه‌ی گل که در مالکیت یک خانواده باشد، نشان از توانایی خانواده و بیانگر اصالت و ریشه‌دار بودن آن طایفه و فامیل در منطقه است. سازه‌های گل به دلیل آنکه ماهیت بومی و محلی دارند، از نظر مشارکت‌پذیری و قبول از طرف ساکنان منطقه هیچ چگونه مشکلی نداشته، به نحوی از آن استفاده می‌شود که مسائل حقوقی (حقابه‌ها) و فرهنگی (آداب و سنن) و مسائل اجتماعی مرتبط به آن رعایت می‌شود. مردم در پیدایش و احداث این سازه‌ها در نقش‌های طراح، مجری و بهره‌بردار بودند و این مشارکت کاملاً عملی، اختیاری و مؤثر بوده و چون خود مولد آن بودند در حفظ و نگه‌داری آن نیز کوشا هستند.
عمر مفید این سازه تابع عوامل زیر است:
- نوع مصالح به‌كار‌رفته؛
- میزان كار و كوششی كه در جهت فراهم كردن شرایط لازم از قبیل كوبیدن و غیره صرف می‌شود؛
- موقعیت قرارگیری سازه نسبت به جهت جریان روان‌آب‌ها و سیلاب‌های محلی؛
- میزان رسوب‌زایی منطقه و در نتیجه پر شدن آن از رسوبات؛
- انجام یا عدم انجام عملیات نگه‌داری و مرمت سالانه چون لایروبی آن و تعمیر دیواره‌ها و نهرهای انتقال.
پس به طور كلی این سازه برای حفاظت از آب به‌كار‌رفته و عمر مفید آن در صورت رعایت موارد یاد شده محدودیت مشخصی ندارد.
همچنین میزان آب استحصالی در نتیجه‌ی احداث این سازه بستگی تام و تمامی به موارد زیر دارد:
- ابعاد و حجم سازه كه خود بسته به شرایط و میزان آب استحصالی از منابع آب چون چشمه‌ها و قنوات دارد.
- شرایط اقلیمی منطقه و به خصوص میزان بارش سالانه كه خود تعیین‌كننده مقدار آبدهی چشمه‌ها و قنوات تأمین‌كننده‌ی آب سازه دارد.
- ساختمان و میزان دقتی كه در تعیین محل مناسب، آماده سازی‌های لازم از قبیل نفوذ‌ناپذیر كردن محل احداث سازه، تحكیم كف و دیواره و عایق‌بندی مناسب آن، فاصله‌ی آن نسبت به محل چشمه‌ها و قنوات، عایق‌بندی نهرهای انتقال آب و در نهایت انجام منظم و مرتب عملیات مرمت و نگه‌داری سازه، از قبیل لایروبی سالانه و تعمیرات مورد نیاز.
منبع
تمام تصویرها از منبع بالا برداشته شده‌اند.
