بُرکه
جمعآوری آب باران در قشم
بُرکه سازه‌ای است برای جمعآوری و نگه‌داری آب باران که بیشتر در بندرها و جزایر هرمزگان، از جمله جزیره‌ی قشم، مورد استفاده است. گنبدهای سفیدرنگ کوچک و بزرگ بُرکه‌ها در شهرها، روستاها، میانه‌راه و حتی گاهی در مزارع دور از سکونتگاه‌ها، پیوسته یادآوری می‌کنند که برای قرن‌ها در اینجا آب شیرین، فقط از باران به‌دست می‌آمده و همانند بسیاری از مناطق دیگر ایران، از نهرهای دائمی خبری نیست. بُرکه‌ها اجزای مختلفی دارند. ابتدا محل قرار‌گیری آن با شاخص‌هایی که برای به دست‌آوردن آب با کیفیت مهم است مکان‌یابی می‌شود. بعد با حفر کانال‌هایی در مسیر آبی که روی زمین جاری می‌شود، رسوب‌گیری انجام می‌شود. در نهایت آب به مخزن اصلی بُرکه زیر گنبد مدور یا طولی سرریز می‌شود. استفاده از این آب هم قواعد خود را دارد. اولویت‌بندی و میزان مصرف هر خانوار با نظر مردم محلی تعیین می‌شود.
بُرکه در عین مشابهت با سایر سازه‌های سنتی آبی در دیگر نواحی ایران خصوصاً فلات مرکزی، به دلیل واقع شدن در محیط جزیره وسیع قشم، ویژگی‌هایی دارد که برخاسته از محدودیت‌های جغرافیایی و فرهنگ آن منطقه است.
بُرکه مستطیلی طاقدیسی
یک بُرکه مدور و گنبدی کوتاه
نیاز به استفاده از آب باران در قشم
قشم یکی از سکونتگاه‌های بسیار کهنِ ایران‌زمین است. در زمان هخامنشیان در جزیره‌ی قشم مخازن بزرگی نظیر مخزن عظیم خوشاب، لافت، خِربی و همچنین بُرکه‌های بزرگی نظیر تیزکی و کولغان ساخته شد و چاه‌های زیادی نیز حفر شده است. در عهد ساسانی سدهای عظیمی چون سد تل بالا و سد دم بنا شد که بقایای این دو سد اکنون هم یکی در حاشیه‌ی شرقی و دیگری در سمت شمال غربی جزیره‌ی قشم وجود دارد.
این روند استفاده از بُرکه‌ها ادامه داشت تا دوره‌ی صفویه که عهد شکوفایی و عمران سازه‌های آبی گوناگون بود از جمله بُرکه‌های گرد در مناطق ساحلی و جزایر خلیج فارس. معماران قشم بیشتر به دنبال سازه‌ای بودند که کارکرد مورد نظر اجتماع ساکنین قشم را برآورده سازد و از این روست که سازهی آب انبارها، شکلی مشابه دارند و طراحی، رنگ، مصالح و شاکله‌هایشان در جزیره چندان متنوع نیست. در عمل جنبه‌ی کارکرد بر جنبه‌ی زیبایی شناختی اولویت و تقدم داشته است. در واقع چاره‌جویی برای فراهم آوردن آب در سرزمینی که تنها راه زیست انسانی بر پهنه‌ی آن، استحصال آب باران است، بشر را به ساخت سازه‌های آبی ویژه‌ای در این جزیره رسانده است.
غلبه‌ی وجه کارکردی بر زیبایی‌شناسی در این گنبد نامتقارن
تعیین محل بُرکه
بُرکه باید در مسیر جریان قابل توجهی از آب باران قرار داشته باشد، در زمین‌های شوره‌زار نباشد که آب با گذر از سطوح نمکی شور شود، نباید در محل دارای آلودگی مانند گذرگاه کاروان‌ها و زمین‌های آلوده به فضولات حیوانات و یا نزدیک قبرستان‌ها باشد، نباید در نزدیکی بُرکه درخت وجود داشته باشد تا مبادا ریشه‌ی درخت به دیواره‌ی داخلی بُرکه آسیب برساند و همچنین نباید زمین گچی باشد. بهترین زمین برای ساخت بُرکه زمین‌های سنگی است که هم به‌اندازه‌ی کافی استحکام داشته باشد و تغییر شکل ندهد و هم نفوذناپذیر باشد.
سازهی بُرکه
بُرکه‌های موجود در جزیره قشم، به لحاظ شکل به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: بُرکه‌های مدوّر و بُرکه‌های طاقدیسی یا طولی. این بُرکه‌ها در اجزا و کارکرد تفاوتی با هم ندارند.
مخزن مهم‌ترین بخش بُرکه است. مخزن در زمین حفر می‌شود و میتواند عمق‌های مختلفی داشته باشد. شکل سه بعدی مخزن بسته به نوع بُرکه میتواند مکعبی یا استوانه‌ای باشد. دیواره‌ی مخزن را با سنگ و ساروج می‌ساخته‌اند و استفاده از ملات ساروج به علت نفوذناپذیری آن سبب می‌شده تا هم آب تراوش نکرده و هدر نرود و هم املاح زمین محل حفر مخزن با آب ترکیب نشده و طعم آب را تغییر ندهند. برای ورود آب به مخزن کانال‌‌های مختلفی حفر می‌شود و در سر راه کانال، حوضچه‌ی رسوب قرار می‌گیرد. این حوضچه‌ها معمولاً به شکل مستطیل هستند و پیش از ورود آب به مخزن، در حد امکان ناخالصی‌ها در آن ته‌نشین می‌شوند. آبی که از حوضچه‌ی رسوب رد می‌شود به‌وسیله‌ی دریچه به مخزن بُرکه هدایت می‌شود.
مخزن بُرکه مستطیلی
سقف بُرکه‌ها را با گنبدها یا قوس‌هایی می‌پوشانند. شیب و نمای کلی گنبدها نیز با همدیگر تفاوت دارد. از آنجا که سقف بُرکه گنبدی شکل است، در طول روز همیشه بخشی از گنبد شعاع خورشید را روی خود دارد و بقیه سطح گنبد نور را به شکل مورب دریافت می‌کند و این سازوکار خود موجب خنک ماندن آب بُرکه می‌شود. به علاوه آنکه هنگام عدم وزش باد، در محیط زیر سقف بُرکه، در مقایسه با بیرون هوا خنک‌تر است.
حوضچه‌ی رسوب گیر
در بُرکه‌ها، شمار ورودی‌های برداشت آب از یک تا چندین ورودی متغیر است که برجستگی‌های معماری متفاوتی دارند. قبل از ورودی پخشاب‌ها یا مقسم را داریم که بر سر نهرهای حاصل از آب باران قرار می‌گیرند تا آب را بسته به مالکیت زمین‌های مشروب آن نهر، یا برای بُرکه‌های سر راهش تقسیم کنند. ابتدا چند متر از طول را صاف و با ملات ساروج و یا اخیراً سیمان شیب‌گیری و هموار می‌کنند تا آهنگ جریان آب میزان شود و سپس سر راه آن دهنه‌هایی با عرض‌های متفاوت ساخته می‌شود تا بسته به نسبت مالکیت آب و زمین، آب به میزان متفاوتی تقسیم شود.
پخشاب یا مقسّم
بُرکه‌ها تأمین کننده‌ی آبی خنک، سالم و گوارا بوده‌اند، علاوه بر آن برخی از نیازهای جانبی مرتبط نیز در طراحی و ساخت برخی از آن‌ها مورد توجه قرار می‌گرفته است. در کنار برخی بُرکه‌ها سکوهایی به چشم می‌خورد که جایگاهی برای استراحت و نماز است. همچنین در سطحی، فرورفتگی‌های مشخصی طراحی و اجرا شده است که این امکان بوده است که از آن‌ها برای قرار دادن قاعده‌ی جهله‌های آب استفاده شود. با توجه به فاصله‌ی مکانی برخی بُرکه‌ها تا محل سکونت می‌توان این‌طور استنباط کرد که این فضا به گونه‌ای سامان یافته بوده تا افراد محلی خصوصاً زنان که اغلب به صورت گروهی برای آوردن آب به بُرکه می‌آمدند، کمی استراحت کنند و پس از آن جهله‌های پر آب را به خانه بازگردانند. همچنین در برخی موارد برای آبشخور احشام نیز حوضی طولی در نزدیکی بُرکه‌ها تعبیه شده بود.
زن قشمی با جهله‌ی آب در حال بازگشت از بُرکه
سکویی برای استراحت و نماز خواندن
بُرکه‌ها به‌عنوان یک سازهی آبی قدیمی همچنان منبع اصلی آب در بسیاری از مناطق جزیره‌ی قشم هستند و این در حالی است که بسیاری از این سازه‌ها آسیب دیده‌اند. برخی تبدیل به انبار شده‌ا‌ند یا به حالت نیمه مخروبه درآمده‌اند.