نظام سنتی آبیاری و مبنای تقسیم‌بندی مدار آبیاری

آنچه امروزه در بجستان شاهد آن هستیم شیوه‌ای است که قرن‌های متوالی مورد استفاده قرار گرفته و بدون تغییر باقی مانده است.
نکته‌ی جالب توجه در آبیاری سنتی بجستان تفاوت‌هایی است که با دیگر نظام‌های آبیاری مناطق مختلف استان و کشور دارد و آن تغییرات زمانی و مکانی حقابه‌ی یک فنجان آب در طول سال است؛ به‌گونه‌ای که یک سهم (فنجان) از آب، در مدارهای مختلف آبیاری، دارای مقدار یکسانی نیست.
آب بجستان به 6202 سهم تقسیم شده است. شهر بجستان با 1170 نفر و 4349 سهم (فنجان)، مالک عمده‌ی قنوات ثلاثه بجستان بوده‌اند (حدود ۷۰ درصد آب قنوات). بعد از شهر بجستان، موقوفات و روستاهای مزار، خانیک و افقو به‌ترتیب مالک بیشترین سهام آب قنوات بجستان هستند. در بجستان از چهار سری مدار آبیاری استفاده می‌شود که بسته به فصل، تنوع محصولات کشاورزی و موقعیت اراضی زراعی انتخاب مدار تغییر می‌کند؛ یعنی از اول فروردین تا پایان اسفند هرسال به‌ترتیب براساس مدارهای 21، 14، 10 و 21 روزه آبیاری انجام می‌شود که مدار 21 روز دوبار تکرار می‌شود، مدار 14 روزه چهاربار، مدار 10روزه 12 بار و مجدداً مدار 21 روزه هفت‌بار تکرار می‌شود. جمع روزهای یادشده 365 روز می‌شود که معادل یک سال خورشیدی است.
بیشترین بنای استفاده از آب بجستان بر مدار 14 روزه است؛ یعنی در این مدار است که هرکس یک فنجان آب دارد و می‌تواند به مقدار یک فنجان، معادل چهار دقیقه و 30 ثانیه از آب بجستان استفاده کند. به‌جز روستاهای فخرآباد، جزین، سردق و شهر بجستان که در تقسیم آب قنوات خود از فنجان استفاده می‌کنند بقیه‌ی‌ روستاهای شهرستان بجستان برای سنجش زمان در تقسیم آب کشاورزی، ساعت را انتخاب کرده‌اند.

عوامل انسانی نظام آبیاری

نظام آبیاری سنتی بجستان از نظر عوامل انسانی توسط چند گروهِ شورای کشاورزی، مؤلفان، کیّالان، جویبانان و مقنیان انجام می‌شود. بعضی از این گروه‌ها دارای تقسیمات داخلی نیز هستند مانند شورای کشاورزی که شامل 10 نفر است و وظیفه انتصاب کارکنان بخش‌های مختلف، کسب درآمد و اجرای هزینه‌های لایروبی و مرمت قنوات، تنظیم مدارها و نظارت کامل برکلیه‌ی امور کشاورزی و آبیاری را عهده‌دار است. اولین و مهم‌ترین گروه که در تقسیم و محاسبه آب قنوات فعالیت می‌کنند مولّفان هستند. مؤلّف نقش تألیف و تدوین را برعهده دارد و تعداد مؤلّفان قنوات ثلاثه دو نفر است. کیّال وظیفه‌ی تحویل آب به کشاورزان را در مجرای ورودی آب اراضی زراعی-باغی عهده‌دار است و همراه هر کیّال یک نفر به نام جویبان نیز در کار آبیاری اراضی کشاورزی حضور دارد. وظیفه اصلی جویبان، کنترل مسیر عبور آب از مظهر قنات تا مدخل ورودی آب به مزارع است تا از نشت احتمالی آب در مسیر و یا مسدود ‌شدن پل‌های آبراهه جلوگیری کند. همچنین یک نفر به‌عنوان صاحب‌کار یا مقنی به‌طور مرتب داخل قنات‌ها را سرکشی کرده و اگر مسیر آب در کانال زیرزمین مسدود باشد آن را رفع می‌کند.
در سال‌های اخیر که به منظور افزایش آبدهی قنوات چند حلقه‌ی چاه در دشت بجستان حفر شده است، وظیفه مراقبت و نگه‌داری از پمپ‌های تخلیه آب را موتوربان برعهده دارد. حق و حقوق افرادی که در مجموعه قنات فعالیت می‌کنند از محل فروش آب در طول سال و نیز فروش علوفه‌ی اراضی کشاورزی در فصل تابستان به دامداران تأمین می‌شود.

منبع