عَلَگه و عَل
سازه‌ای سنتی برای تقسیم‌بندی حقابه‌ی اراضی
در منطقه‌ی گزیر از دوره‌ی صفویه پیش‌سازه‌هایی با سنگ و ساروج به نام عَلَگه و عَل احداث شده است. عَلَگه برای ایجاد تعادل حقابه و تقسیم‌بندی رواناب و سیلابِ ناشی از بارندگی به تناسب مالکیت اراضی پایین‌دست است که با دریچه و تونل‌هایی با عرض و طبقات متفاوت احداث می‌شود. بعضی از عَلَگه‌ها دارای چهار دریچه‌ی عمودی طبقه‌ای، 10 دریچه‌ی افقی و در مجموع 40 دریچه برای تقسیم و تعادل آب، کاهش سرعت آب، گرفتن رسوبات و گلِ‌ولای و مواد همراه رواناب است. آب مازاد از بنداب‌ها و نخلستان‌ها پس از بسته‌شدن دریچه‌های عَلَگه به طرف سازه‌ای به نام عَل هدایت می‌شود. عَل نقش کنترل آب سرریزشده از عَلَگه و جلوگیری از فرسایش خندقی را عهده‌دار است. برای حفاظت از پایاب‌بندها و جلوگیری از نفوذ آب در پی و عدم واژگونی آن از مخلوط کود حیوانی، گِل رس و شن استفاده می‌شود.
علگه‌ی دوطبقه متشکل از 20 دریچه
معرفی منطقه‌ی دشت گِزیر
دشت گِزیر از توابع شهرستان بندر لنگه در استان هرمزگان است و از نظر سازند زمین‌شناسی دارای تشکیلات گچی و گنبدهای نمکی است. این منطقه جزء بخش چین‌خورده‌ی زاگرس است که کم‌تر تحت‌تأثیر شکستگی‌ها و گسل‌ها قرار گرفته و ساختمان‌های زمین‌شناسی تا حدود زیادی شکل چین‌خورده‌ی خود را حفظ کرده‌اند. سازندهای منطقه شامل سازند هرمز، سازند میشان، سازند آغاجاری و سازند گچساران است. این منطقه دشتی سیلابی است که با شیب کم‌تر از 5درصد از مواد رسوبی ریز سیلاب‌ها به‌وجود آمده و اختلاف ارتفاع آن کم‌تر از 10متر و ارتفاع آن از سطح دریا 30 متر است. این محدوده در شرایط اقلیمی گرم‌وخشک ساحلی واقع شده است. میانگین بارندگی 113 میلی‌متر است که حدود 60 درصد آن در فصل زمستان می‌بارد.
عَلَگه
عَلَگه سازه‌ای سنتی برای تقسیم‌بندی و حفظ مساوات حقابه براساس مالکیت اراضی در دشت‌های پایین‌دست این سازه است. عَلَگه در گذشته با استفاده از سنگ و ساروج احداث می‌شد و در حال حاضر نیز با سنگ و سیمان ساخته می‌شود. مردم بومی منطقه این سازه را در دوره‌های گذشته، با توجه به اقلیم منطقه که نوسان زیادی در زمینه‌ی بارش دارد و با استفاده از مصالح موجود در منطقه که قابل دسترس بوده، طراحی کرده‌اند و در زمان بارندگی به‌وسیله آن به‌طور مساوی آب را تقسیم می‌کردند. عَلَگه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که شامل شالوده، آنکراژ، تاج و دستک (بال) با عمق، عرض و طول متفاوت است که براساس نوع مقاومت خاکِ محل احداث آن و میزان دِبی در زمان بارندگی طراحی می‌شود.
عَلَگه‌ی سه طبقه متشکل از 18 دریچه
طراحی این سازه در اصل برای مدیریت رواناب‌ها و هرزاب‌‌های حاصل از بارندگی‌های نامنظم و باشدت زیادِ منطقه است. به‌دلیل این‌که شغل غالب مردم منطقه کشاورزی بوده و کاشت نخل و حفظ نخلستان مهم‌ترین دغدغه‌ی مردم است این سازه را به‌نوعی طراحی کرده‌اند که در زمان بارندگی بتواند آب را بدون تخریب سد و بندهای نخلستان کنترل کنند. در زمان بارندگی، رواناب از مسیل‌ها و خشکه‌رودها به پشت عَلَگه می‌رسد و در دشتِ بالادست عَلَگه که شُل‌گیر نامیده می‌شود جمع می‌شود. در این مرحله به‌طور هم‌زمان به‌تدریج هم آب به داخل نخلستان‌ها نفوذ داده می‌شود و هم هرزاب‌ها و رسوبات در شُل‌گیر ته‌نشین می‌شود و به بندهای نخلستان نفوذ داده نمی‌شود. پس از پرشدن بنداب‌ها و نخلستان‌ها به‌ترتیب از پایین به بالا دریچه‌های آن با یک وسیله‌ی تهیه‌شده از برگ نخل بسته می‌شود تا آب اضافی وارد بنداب نشده و باعث تخریب بند نشود. پس از بسته‌شدن دریچه‌ها آب اضافی از جلوی عَلَگه به سمت عَل (آب‌رد در زبان محلی) هدایت می‌شود تا از تخریب بنداب‌ها، نخلستان‌ها، شُل‌گیر و اراضی پایین‌دست جلوگیری شود.
عَلَگه با دریچه‌های عرضی متفاوت
عَل (آب‌رد)
عل سازه‌ای سنتی شبیه سد است که تقریباً همان کارایی سدهای ساخته‌شده در آبخیزداری را دارد. این سازه همانند عَلَگه با سنگ و ساروج ساخته شده که شامل شالوده، آنکراژ، بال، تاج، رادیه و در بعضی مواقع حوضچه‌ی آرامش و دریچه‌های متعدد در قسمت تاج است. براساس نوع و مقاومت خاک، معمولاً عمق آنکراژ و شالوده یک‌متر یا در مواقعی که خاک مقاومت کمی داشته باشد بیشتر از یک‌متر است. عَل معمولاً در فاصله‌ی نزدیک به عَلَگه احداث می‌شود. پس از این‌که دریچه‌های عَلَگه بسته شد، برای جلوگیری از تخریب آب اضافی، آب به سمت عَل هدایت می‌شود. عَل سرعت آب را گرفته و به سمت اراضی پایین‌دست هدایت می‌کند. در بعضی موارد، در رأس این سازه دریچه‌های وجود دارد که آب هدایت‌شده از سمت عَلَگه را به سمت دیگر بنداب‌های پایین‌دست هدایت می‌کند. از این طریق بنداب‌هایی را که در پایین‌دست با عَلَگه نمی‌توان آبیاری کرد از طریق تونل‌های خاص ایجاد شده در کناره‌های عل می‌توان آبیاری کرد.
نمونه‌ای از دریچه در تاج عَل
تونل کناری در سازه‌ی عَل
نمونه‌ای دیگری از عَل وجود دارد که در تاج دریچه ندارد و معمولاً بر اساس شیب حوزه احداث می‌شود. این نوع عَل به‌صورت پله‌ای است و با کم‌کردن سرعت آب و کنترل هرزاب باعث جلوگیری از تخریب و هدایت آب مازاد به آب‌انبارها و اراضی پایین‌دست در پشت عَل می‌شود.
عَل سنگی و ساروجی در زمان بارندگی
آب‌انبار و نخلستان در پایین‌دست عَل
یکی از مهم‌ترین مسائلی که در احداث عَل وجود دارد دستک (بال) کناری آن است که در بعضی مواقع 30 تا 40 متر طول دارد و برای جلوگیری از تخریب و سوراخ شدن کناره‌های عَل و نگه‌داری و حفظ مقاومت آن بسیار حائز اهمیت است.