مدیریت منابع آب در اَبَرسَج

نظام آبیاری کهنِ اَبَرسج از نظم ارتباطی بالایی بین واحدهای مختلف تقسیم و توزیع آب و زمان‌بندی دقیق و منسجم برخوردار است. این نظام مدیریتی تقسیم و توزیع آب با شاخص‌های حکمرانی خوب مانند شفافیت، عدالت و مشارکت سازگار است.
شاخص شفافیت: شامل مدیریت تقسیم و توزیع فنجان‌ها؛ شاخص عدالت‌گستری: شامل چرخش چهل‌ها در مدار آبیاری و شاخص مشارکت‌پذیری: شامل تأمین هزینه‌ها، ترمیم نهرها و هدایت جمعی آب.

روستای ابرسج (منبع تصویر: http://www.yjc.ir/00RJbI)

موقعیت جغرافیایی اَبَرسَج

روستای اَبَرسَج یکی از روستاهای بخش بسطام در ۲۵ کیلومتری شهرستان شاهرود در استان سمنان است؛ روستایی ییلاقی که در دامنه‌ی کوه شاهوار قرار گرفته است. این روستا با توجه به سفالینه‌های خاکستری موجود در اطراف و داخل روستا و قلعه‌های قدیمی آن، قدمتی بیش از هفت‌هزار سال دارد. منبع آب بهره‌برداران این روستا از دو رودخانه‌ی اصلی است. یکی از آن‌ها از وسط آبادی می‌گذرد و در زمستان آب شرب اهالی و در تابستان برای آبیاری باغستان‌ها و تأمین آب شرب دام استفاده می‌شود. این رودخانه از چشمه‌سارهای کوهستانِ شمال آبادی و از چشمه‌ی اسپیدسنگ تغذیه می‌شود.

موقعیت جغرافیایی روستای اَبَرسَج

منبع درآمد بیشتر مردم روستا دامداری، کشاورزی، زنبورداری و صنایع‌دستی از قبیل نمدمالی و کلاه کُرکی است. مردم روستای اَبَرسَج از دیرباز با توجه به وجود فعالیت غالب کشاورزی و دامداری و وابستگی به محیط، شیوه‌های بومی را برای مدیریت بهینه‌ی منابع و امرار معاش خود انتخاب کرده‌اند.

مدیریت تقسیم آب

بر این اساس نظام آبیاری منطقه (مدار گردش آب)، واحد اندازه‌گیری آب، سهم ساعتی آب و نظام توزیع بین حقابه‌داران منطبق بر شاخص‌های حکمرانی خوب تعیین شده است؛ شاخص‌های مانند شفافیت، عدالت و انصاف، مشارکت و پاسخ‌گویی. مدیریت تقسیم آب در روستای اَبَرسَج براساس واحد فنجان است؛ یک فنجان حدود 12 دقیقه است. هر یک ساعت که معادل 60 دقیقه است، 5 فنجان می‌شود. از این‌رو یک شبانه‌روز معادل 120 فنجان است. مدار آب در رودخانه‌ی اَبَرسَج 18 شبانه‌روز است که معادل با 2160 فنجان سهم می‌شود.
اساس تقسیم‌بندی شبانه‌روز براساس واحدِ «چهل» انجام می‌شود. طبق تقسیم‌بندی‌ها یک شبانه‌روز برابر یک قرعه و یک قرعه در حدود سه چهل است. نام و مدت زمان مشخص‌شده برای هر چهل در یک شبانه‌روز به این صورت است: چهلِ اول از ساعت 6 صبح تا 14 ظهر است که چهلِ سرآفتاب نام دارد. چهلِ دوم از ساعت 14 ظهر تا 22 شب است و چهلِ ظهر نام دارد. چهلِ سوم از ساعت 22 شب تا 6 صبح روزِ بعد است و چهلِ شب نام دارد. هر چهل هم برابر چهل فنجان آب در نظر گرفته می‌شود.
هر چهل یک میراب دارد که در اصطلاح صاحب چهل خوانده می‌شود و معمولاً کسی انتخاب می‌شود که بیشترین فنجان آب را در چهل دارد. زمان‌هایی که طول می‌کشد آب از بند اصلی به بندهای فرعی برسد، در اصطلاح راه‌آب یا سوخت‌نهر خوانده می‌شود. تمام بهره‌برداران و ذی‌نفعان به این موضوع آگاهند و هریک از مالکان با احتساب این‌که آب را از کدام بند دریافت می‌کنند راه‌آب آن را لحاظ کرده و بعد اقدام به گرفتن آب می‌کنند و نفر بعد هم به همین منوال تا نفر آخرِ چهل به این شکل انجام می‌شود.

ارزیابی شاخص شفافیت

شفافیت، سبب کاهش اقدامات و هزینه‌های غیرضروری می‌شود. دانش بومی تقسیم آب رودخانه اَبَرسَج چنان شفاف است که در کاهش هزینه‌ها بسیار مؤثر است. در ابتدای هر فصل، جلسه‌ای بین حقابه‌داران برگزار می‌شود و در آن جلسه با انتخاب چهلِ سرآفتاب (از مجموع سه چهل روز اول) و بعد از آن تقسیم سهم‌بری آب این رودخانه شفاف می‌شود و دیگر نیازی به جلسات مکرر برای اجرای برنامه آبی نیست.

ارزیابی شاخص مشارکت، عدالت و انصاف

از شاخص‌های مهم مدیریت مشارکت، پاسخ‌گویی، عدالت و مسئولیت‌پذیری است که در دانش بومی مدیریت رودخانه‌ی اَبَرسَج تبلور دارد. به‌اختصار می‌توان گفت مشارکت جمعی و کارآمدی در همکاری میراب و ذینفعان، عدالت در توزیع یکسان آب بین دو قشر خرد و بزرگ مالکان، مسئولیت‌پذیری در یاریگری و اهتمام همگانی به لایروبی و پاسخ‌گویی در ترتیبات نهادی نمود یافته است.

نمونه‌هایی از قوانین وضع شده در نظام آبیاری اَبَرسَج

مشارکت جمعی، پاسخ‌گویی و کارآمدی: در این رودخانه در فصل تابستان روز معینی بین مدار آب (تحت‌عنوان سراون) مشخص می‌شود و در آن روز سهام آب با دو هدف به فروش گذاشته می‌شود: 1- تأمین آب مورد نیاز خرده‌مالکان و تأمین نیاز آبی افرادی که نیاز مبرم به آب دارند. 2- تأمین هزینه‌های لایروبی و تعمیر کانال‌های آبی.
عدالت و برابری: توجه به مدت زمان‌های مشخصی که طول می‌کشد آب در مسیر باشد تا به کشاورز بعدی برسد و توزیع برابر انجام شود (راه‌آب، سوخت نهر). کشاورزان در گرفتن زمان دقیق آب خود، با احتساب راه‌آب تلاش می‌کنند تا حق هیچ‌کس حتی خرده‌مالکان پایمال نشود و بتوانند از مدت زمان سهم آبشان بیشترین استفاده را ببرند.
مشارکت جمعی، مسئولیت‌پذیری و سازگاری: شامل از بین بردن علف‌های هرز اطراف نهرها و جوی‌های آب برای کاهش هدررفت آب؛ لایروبی حوضچه‌ی شن‌گیر برای جلوگیری از ورود شن به نهرهای پایین‌دست برای بهبود بازدهی در مصرف آب (نظام جمعی لایروبی)؛ فعالیت راه‌سازی آب شامل ایجاد، ترمیم و لایروبی نهرهای فرعی با همیاری افرادی که از آن مسیر حقابه دارند، برای افزایش بازدهی و کاهش هدررفت آب؛ و یاریگری و هدایت همگانی آب از رودخانه به کانال اصلی در ابتدای فصل.
نظارت، عدالت و پاسخ‌گویی: در این رودخانه هر چهل یک میراب دارد (صاحب چهل) که به‌عنوان رکن محوری نظام آبیاری و نظم‌بخشی در گردش آبیاری و امور آبیاری، موظف است در قبال عملکردش پاسخ‌گو باشد. از جمله فعالیت‌های مهم میراب، یادآوری روز آب به افراد درون چهل و توزیع عادلانه‌ی آب بین حقابه‌داران درون چهل است.