آب‌انبار
آب‌اَنبار، بُرکه، حوض، مَصْنَعه و نام‌های مشابه دیگر، مخازنِ آب زیرزمینی‌اند که برای رفع نیاز مردم به آب شرب، در بیشتر مناطق ایران و بعضی از کشورهای دیگر ساخته می‌شده است. هرچند نحوه‌ی دسترسی به آب و تهیه‌ی آن در همه جا یکسان نبوده ولی وجه اشتراک همه‌ی آن‌ها ذخیره‌سازی آب بوده است.
آب‌انبار پنج بادگیره با دو منبع ذخیره‌ی آب در جزیره‌ی کیش
تاریخچه
آب‌اَنبار، نوعی مخزن آب سرپوشیده است که غالباً پایین‌تر از سطح زمین و به‌منظور ذخیره‌ی آب آشامیدنی برای ایام کم‌آبی یا پایداری در برابر دشمن در هنگام محاصره‌شدن و گاه برای استفاده از آب خنک آن در تابستان، در شهرها، روستاها، دژها، مسیر راه‌های کاروان‌رو (در کاروان‌سراها) و در دل کوه‌ها ساخته می‌شده است. این نوع مخازن آب در بیشتر نقاط سرزمین ایران آب‌انبار و در برخی نقاط انبار، حوض، بُرکه و در دیگر شهرهای ایران با نام‌هایی چون مُرغی و مُرغِک (در ساوه) و هَوْد -احتمالاً صورتی دیگر از حوض (در خندق و بیابانک)- خوانده می‌شود.
انبارهای ذخیره‌ی آب در ابتدا گودال‌هایی بود که خودبه‌خود از آب باران و سیلاب‌ها پر می‌شد و به‌تدریج بشر خود به انبارکردن آب در این گودال‌ها و ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش پرداخت. به‌علت کمبود آب از روزگاران کهن در بخش بزرگی از ایران، ارزش و اعتباری بسیار برای آب قائل بودند و ستایشگاه‌های بزرگی برای نیایش ایزد نگهبان آب، اَناهیتا (ناهید)، برپا داشته بودند و آب‌انبار یکی از ساختمان‌هایی بود که از زمان‌های بسیار دور برای تأمین و نگه‌داری آب به‌ویژه در مناطقی که به آب دائمی (چشمه و قنات) یا فصلی (باران) متکی بود، ابداع شد و توسعه یافت.
یکی از کهن‌ترین نمونه‌های آب‌انبار در ایران در کنار محوطه‌ی چُغازَنبیل، مربوط به هزاره‌ی دوم ق.م و دوران شکوفایی تمدن ایلام به‌دست آمده است و به‌تدریج در طول تاریخ، با استناد به مدارک موجود می‌توان حدس زد با رواج احداث قنوات، سدها و بندها در دوره‌ی اشکانیان و ساسانیان آب‌انبارهایی با مخازن مکعب‌شکل و پوشش‌هایی به‌صورت طاق‌های چهارترک ساخته می‌شده است.
آب‌انبار با سقف منحنی‌شکل و دو بادگیر
در سده‌های پس از ظهور اسلام، تأکید بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث شد ساختن مخازن آب (حوض، آب‌انبار و خزینه‌ی حمام‌ها) به‌عنوان یک عنصر اساسی در زندگی مسلمانان در مساجد یا در کنار و نزدیک آن‌ها بیش از پیش متداول شود و با تکامل و توسعه‌ی کشاورزی و تجارت در این دوران ساختن آب‌انبارها در روستاها و در مسیر جاده‌های کاروان‌رو گسترش یابد و با پدید آمدن شهرها و محله‌های جدید، آب‌انبارها به‌سان عناصر مرکزیت‌دهنده در کنار مساجد، مدارس، بازارها و کاخ‌های دولتی قرارگرفت.
در نگاه اول چنین به‌نظر می‌رسد که طرح آب‌انبارها با توجه به ساخت عناصر اصلی آن در زیرِ زمین، تنوع ندارد درحالی‌که با بررسی نقشه‌ی کلی و عناصر مختلف آن مانند پلکان، پاشیر و مخزن در نمونه‌های مختلف آب‌انبار به‌خوبی می‌توان تنوع در نقشه و عناصر آن را مشاهده کرد. معماری آب‌انبارها در مناطق مختلف ایران تحت‌تأثیر معماری محلی قرار گرفته است؛ ساخت آب‌انبار فقط خاص مناطق گرم‌وخشک نبوده و در حاشیه‌ی خلیج فارس و حتی بعضی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان نیز ساخته می‌شده است.
انواع آب‌انبار
آب‌انبارها را می‌توان براساس شکل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش آن‌ها، عناصر به‌کارگرفته شده برای تهویه و خنک‌سازی آب، نوع دسترسی و نحوه‌ی آبرسانی به مخازن و همچنین از نظر تزیینات به‌کار رفته در آن‌ها از یکدیگر متمایز ساخت. از این گذشته آب‌انبارها برحسب خصوصیات منطقه‌ای و سلیقه‌ی سازندگان محلی سبک‌های مشخصی دارند که می‌توان آن‌ها را از نظر گونه‌شناسی و سبک‌شناسی نیز بررسی کرد:
• آب‌انبارهای خصوصی
آب‌انبارهای خصوصی (در خانه‌های شهری یا روستایی) عموماً در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط ساخته می‌شوند. مخازن این آب‌انبارها معمولاً مکعب یا مکعب‌مستطیل‌اند و سقفی مسطح یا گهواره‌ای دارند. در این نوع آب‌انبارها اگر مخزن در زیر حیاط خانه ساخته شده باشد، برداشت آب از آن‌ها با دلو و از راه دریچه‌ای است که در سقف یا نزدیک به سقف تعبیه شده یا به‌وسیله‌ی تلمبه‌ی دستی انجام می‌گیرد؛ اما اگر مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته شده باشد، معمولاً دسترسی به آب از طریق «پاشیر» صورت می‌پذیرد. این مخازن عموماً یک هواکش یا بادگیر برای تهویه دارند که تا بام خانه امتداد می‌یابد. گنجایش برخی از این آب‌انبارها برای تأمین آب مصرفی سه یا چهار سالِ یک خانه کافی است.
پاشیر آب‌انبار
• آب‌انبارهای عمومی
آب‌انبارهای عمومی در بیشتر جاها بناهای چشمگیر و بزرگی‌اند و سازندگان آن‌ها پادشاهان، حکام، والیان یا نیکوکاران محلی بوده‌اند که هزینه‌ی آن‌ها را از بیت‌المال یا از اموال خویش پرداخته‌اند و برای استفاده‌ی عمومی در شهرها، روستاها، دژها، بیابان‌ها و در میان راه‌ها وقف یا واگذار کرده‌اند.
• آب‌انبارهای شهری
معمولاً در مراکز محله‌های شهری، در کنار اماکن مذهبی، آموزشی، رفاهی و تجاری ساخته می‌شدند. نمونه‌های بازمانده‌ی این آب‌انبارها نشان می‌دهند که آن‌ها نسبت به انواع دیگر دارای ظرفیت بیشتری بوده و می‌توانسته‌اند تا ماه‌ها نیاز محلات پرجمعیت شهری را تأمین کنند. اهمیت حیاتی این بناها برای شهرها موجب می‌شد که در انتخاب نوع مصالح و کیفیت ساختمان آن‌ها بسیار دقت شود و تزیینات گوناگون برای آن‌ها طراحی و تعبیه شود. ازجمله معروف‌ترین آب‌انبارها در تهران: آب‌انبار میدان سیداسماعیل، معیّر، صاحب دیوان، بابانوذر، یوزباشی، سیدولی، امامزاده‌یحیى، رضاقلی‌خان، چهل‌تن و کوچه‌ی غریبان؛ در سمنان: آب‌انبار قلی و سرخه؛ در قزوین: آب‌انبار حاج‌کاظم و سردار؛ در مشهد: حوض لقمان، حوض میرزاناظر، بالا‌کوچه و چهل‌پایه؛ در کاشان: آب‌انبار سیدحسین صباغ و خان؛ در نائین: آب‌انبار مُصلى؛ در یزد: آب‌انبارهای مصلى، عتیق بزرگ و کوچک؛ و در بیرجند: آب‌انبار حاجی‌ملک و عَمه‌عَمه (به فتح عین بدون تشدید) را می‌توان نام برد.
آب‌انبار حاج سیدحسین صباغ در کاشان
• آب‌انبارهای روستایی
عموماً در میدان‌های مرکزی روستاها و با معماری بسیار ساده و مصالح موجود در محل ساخته می‌شدند. طرح مخازن این آب‌انبارها بیشتر استوانه‌ای است. از نمونه آب‌انبارهای روستایی، آب‌انبار حاج سیدحسین در روستای خِتْک (خِدْک یا خَویدَک) و آب‌انبار دو راه در روستای رحمت‌آباد در استان یزد را می‌توان ذکرکرد.
• آب‌انبارهای قلعه‌ای
بسیار ساده و اغلب به‌صورت حوض‌های سرپوشیده‌اند. مخزنِ نسبتاً کوچک و عمیق آن‌ها به شکل چاهی مربع در قسمت مرکزی قلعه ساخته شده است. برخی از آن‌ها به‌نحوی با دیگر بناهای قلعه ترکیب شده است و می‌توان آب باران را که روی بام‌ها و صحن قلعه روان می‌شود، جمع‌‌آوری و در داخل انبار ذخیره کرد. آب‌انبار قلعه‌ی حسام‌آبادِ اسدآباد همدان، آب‌انبارهای قلعه‌ی گرماورِ سمام، آب‌انباری مدور و کنده‌شده در سنگ خارا واقع در شهرک لافت جزیره‌ی قشم و نیز آب‌انباری که با ۳۳ ستون سنگی در طبقه‌ی دوم بنایی در جزیره‌ی هرمز ساخته شده، از آب‌انبارهای قلعه‌ای هستند.
• آب‌انبارهای میان‌راهی
غالباً در مسیر جاده‌های کاروان‌رو، در کنار کاروان‌سراها ساخته شده‌اند و مانند آب‌انبارهای قلعه‌ای معمولاً به‌صورت حوض‌هایی سرپوشیده، با مخازنی نسبتاً کوچک و کم‌عمق در میان حیاط و روی محورهای اصلی کاروان‌سرا ساخته شده‌اند. همچنین در برخی از آن‌ها اتاق‌ها و کلاه‌فرنگی‌هایی روی آب‌انبار برای استراحت مسافران و خواندن نماز ساخته شده است. از نمونه آب‌انبارهای میان‌راهی، آب‌انبارهای حوض‌بلند و زیرِ زیراب بر سر راه یزد به مشهد، آب‌انبار حاجی‌حسین عطار در جاده‌ی قدیم یزد به تهران و آب‌انبار بُرِسّه یا بُرَسته در نزدیک تفت را می‌توان نام برد.
• آب‌انبارهای بیابانی
عموماً در میان بیابان‌های خشک و به‌منظور سیراب کردن دام‌ها ساخته شده‌اند. مخازن این‌ها عموماً چهارگوش ساخته شده و دیوارهایشان تا حدود دو متر یا بیشتر از سطح زمین بالا آمده و به‌صورت اتاقکی روی آن‌ها سقف زده شده است. در مورد این گروه آب‌انبارها مطالعه‌ی چندانی نشده است.
شیوه‌ی ساختمان و مصالح
مخازن آب‌انبارها با توجه به بزرگی و کوچکی آن‌ها به دو صورت ستون‌دار و بی‌ستون و به شکل مربع، مربع‌مستطیل، هشت‌ضلعی و دایره ساخته شده‌اند. ظرفیت متـوسط آب‌انبـارهای مـوجود در حدود 1500 متر و قطر دهانه‌ی آن‌ها در حدود ۱۵ متر است. گنجایش آب‌انبارهای ستون‌دار گاه بالغ بر 3000 متر و گاه بیشتر می‌شود. مخازن آب‌انبارهای کوهستانی را با قلم و چکش در دل سنگ کنده و سقف آن‌ها را با طاق ضربی پوشانده‌اند. گاهی نیز قسمتی از طاق، سنگ طبیعی کوه است که زیر آن را هلالی با قلم تراشیده، و بقیه را با آجر سقف زده و به یکدیگر متصل کرده‌اند، مانند آب‌انبارهای عظیم گردکوه دامغان؛ اما برای گودبرداری و ساختن مخازنی که در زمین نرم و در دشت‌ها ساخته شده، در ایران از دو روش استفاده شده است. شیوه‌ی رایج، «گودبرداری کامل» و روش دیگر که نسبتاً ساده‌تر و کم‌خرج‌تر است، «روش ریخته‌ای» نام دارد.
همچنین برای سالم و خنک نگه‌داشتن آب در آب‌انبارها، مخازن را پایین‌تر از سطح زمین و دیوارهای آن‌ها را قطور می‌سازند یا بادگیرهایی بر حاشیه‌ی طاق و روی دیوارها تعبیه می‌کنند. این بادگیرها که در نواحی کویری و جنوب ایران بسیار بلند، بزرگ، گاه باشکوه ساخته می‌شوند، نقش اصلی خنک کردن مخازن آب و نیز منازل را به‌عهده دارند.
آبرسانی
آب‌انبارهایی که در مناطق کوهستانی، کوه‌پایه‌ها و دشت‌ها نزدیک به چشمه‌ها یا مظهر قنات‌ها ساخته شده‌اند، به‌وسیله‌ی مجرایی که از مظهر قنات یا چشمه به مخازن می‌پیوندد، پر می‌شوند. در بیشتر جاها کوشش می‌شود آب از طریق مجراهای زیرزمینی یا سفالی به مخازن هدایت گردد؛ مثلاً آب‌انبارهای عظیم گردکوه دامغان از آب چشمه‌ی پیخار که در دو فرسنگی قلعه واقع بود، پر می‌شد. آبرسانی معمولاً در زمستان و پیش از جاری شدن سیل انجام می‌شود و حجم آب به‌وسیله‌ی دریچه‌ای ویژه که در مسیر جریان آب قرار می‌گیرد، تعیین می‌شود. بیشتر آب‌انبارهای کنار راه‌های کاروانی از سیلاب‌های بهاری رودخانه‌های نزدیک به آن‌ها پر می‌شود؛ در بستر رودخانه در هنگام خشکی، خاکریزهای مورّب می‌سازند و آب گردآمده در پشت خاکریزها را به مجرایی هدایت می‌کنند که به آب‌انبار می‌پیوندد. بعضی از این مخازن یک مجرای خروجی در مقابل مجرای ورودی دارند که مازاد آب را از آب‌انبار به بیرون هدایت می‌کند. در نواحی جنوبی ایران جوی‌های متعدد کوچکی در مسیر سیلاب‌ها ساخته می‌شود. آب باران در این جوی‌ها گرد می‌آید و به یک جوی بزرگ‌تر هدایت می‌شود که به آب‌انبار (بُرکه) می‌پیوندد. گاه در این مناطق سه یا چهار بُرکه‌ی نزدیک به‌هم به‌وسیله‌ی نهری به یکدیگر متصل شده است تا اگر آب از یکی سرریز کند، به دیگری وارد شود. این نوع آبرسانی گاه در مناطق کوهستانی نیز انجام می‌گیرد.
آب‌برداری
برخی از آب‌انبارهای خصوصی و بیشتر آب‌انبارهای عمومی، دارای پاشیراند. آب‌انبارهای عمومیِ بزرگ گاه بیش از یک شیر و چند چاله‌ی فاضلاب دارند. پاشیر به‌وسیله‌ی پلکان‌های آجری یا سنگی به سطح زمین مرتبط می‌شود. بلندی و درازا و پهنای هر پله و شیب و بلندی سقف پلکان‌ها و همچنین نوع سقف آن‌ها (جناغی یا گهواره‌ای) در آب‌انبارها متفاوت است. اندازه‌ی پله‌ها گاه حتى در یک آب‌انبار یکسان نیست، مانند آب‌انبار شیخ‌علی‌خان در بازار اسدآباد. پلکان همیشه از مدخل تا پاشیر مستقیم ساخته می‌شود تا نور کافی به پاشیر برسد. برخی از آب‌انبارهای بزرگ دارای دو پلکان جداگانه‌اند تا رفت‌وآمد از آن‌ها به‌آسانی انجام گیرد. در آب‌انبار روستای رحمت‌آباد یزد یکی از دو پلکان برای استفاده‌ی مسلمانان و دیگری ویژه‌ی زردشتیان بوده است؛ گاهی نیز یکی از دو راه‌پله خصوصی و دیگری عمومی است، مانند آب‌انبار مصلى در نائین که پلکانی اختصاصی در داخل باغ و پلکانی دیگر برای عموم در خارج از باغ دارد. برخی از آب‌انبارهای عمومی (بی‌توجه به بهداشت) فاقد پاشیرند و پلکانی در داخل مخزن آب، از سطح زمین تا کف آن، ساخته شده است و مستقیماً می‌توان از مخزن، آب برداشت. به‌تدریج با مصرف آب و پایین رفتن سطح آن، پله‌های بیشتری از زیر آب آشکار می‌شود، مانند آب‌انبارهای حسینیه‌های زواره و کراش و دهکده‌های آن. داخل مخازنِ بُرکه‌های این ناحیه نیز پلکان چهارگوشه‌ی کوچک تا کف برکه ساخته شده است که در محل به آن‌ها «پاکنه» می‌گویند. نوعی دیگر از آب‌انبارهای عمومی که معمولاً گنجایش کمی دارند، فاقد هرگونه پله‌اند و از طریق دریچه‌ای، مانند دهانه‌ی چاه، که مستقیماً به مخزن متصل است، با دلو از آن‌ها آب برمی‌دارند. این‌گونه مخازن در طبس و محمدیه‌ی نائین و برخی شهرهای کویری دیده می‌شود.
پلکان آب‌انبار
منابع
معماریان، غلامحسین؛ سیری در معماری آب‌انبارهای یزد؛ انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران؛ ۱۳۷۳.
تصاویر از منابع بالا برداشته شده است.