آب‌بندان
سازه‌ای آبی مبتنی بر دانش بومیِ استان مازندران
آب‌بندان سازه‌ای است که می‌تواند حجم قابل‌توجهی از آب را ذخیره کند. آب‌بندان‌ها از روش‌های سنتی تأمین آب مورد نیاز بخش کشاورزی به‌ویژه در مناطق پرباران و شمالی کشورند. این سازه‌ها که امروزه در ردیف روش‌های استحصال آب باران قرار می‌گیرند، به‌طور سنتی و بومی به‌منظور ذخیره‌سازی آب در فصول پرباران و استفاده از آن در فصول کشت ساخته شده‌اند. آب‌بندان‌های استان‌های گلستان، مازندران و گیلان از نمونه‌های کارآمد و باصرفه‌ی تأمین آب برای کشت برنج بشمار می‌روند.
نمایی از یک آب‌بندان در مازندران
آب‌بندان از نظر کارکردی و ماهیتی بسیار شبیه بندسار در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سمنان و یزد است که دارای نظام خاصی در بهره‌برداری از سیل است و بهره‌برداران با کمک فنی وزارت جهاد کشاورزی از آن بهره‌برداری و نگه‌داری می‌کنند. این سازه‌ی بومی که مختص استان‌های شمالی کشور است در هر یک از این استان‌ها نیز نام به‌خصوصی دارند، به‌نحوی که در استان گیلان به سَل (Sale)، در استان مازندران به اِنون (Ennoun) و در استان گلستان نیز به بندسار معروفند. آب‌بندان‌ها سازه‌های سنتی کوچکی هستند که از مدت‌ها پیش بهره‌برداران بومی این استان‌ها، برای مهار رواناب‌های سطحی و ذخیره‌سازی آب رودخانه‌ها و زهکش‌های طبیعی در فصول غیر زراعی و بعضاً برای مشاغل جانبی نظیر پرورش ماهی و ماکیان آن‌ها را ابداع و مورد استفاده قرار داده‌اند. در واقع آب‌بندان نوعی تالاب یا استخر ذخیره‌ی مصنوعی و دست‌ساز است که تنها با خاک‌برداری و حفر زمین ایجاد می‌شود؛ به‌همین دلیل برای احداث آن نیاز به تخصص بالایی نیست و با مشارکت خود کشاورزان، سریع و ارزان احداث و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
از گذشته‌های دور، شالیکارانی که اراضی آن‌ها در منتهی‌الیه شبکه‌ی انتقال و توزیع سدهای مخزنی و پایاب رودخانه‌های استان قرار گرفته بود، در فصل تابستان همواره با کمبود آب آبیاری مواجه بوده‌اند؛ بنابراین به دنبال منبع ذخیره‌ی آب کمکی بوده‌اند تا بتوانند در فصول کم‌آب از آن بهره ببرند. به‌همین دلیل آب‌بندان‌ها را ابداع کرده‌اند.
نمای سطح آب‌بندان و دیوارهای آن
پراکندگی آب‌بندان‌ها در استان مازندران از مرکز به سمت شمال (نیمه‌ی شمالی استان) است و در حال حاضر حدود ۸۷۶ قطعه آب‌بندان با مساحت تقریبی ۱۷۰۰۰ هکتار در این استان وجود دارند که حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب را در فصول غیرزراعی ذخیره‌سازی می‌کنند.
ساکنان این مناطق با آگاهی از این‌که آب‌بندان‌ها نقش مهمی در جلوگیری از خطر خشک‌سالی و سیل، ذخیره‌سازی و تأمین آب در شبکه‌های آبیاری و تغذیه‌ی سفره‌های زیرزمینی ایفا می‌کنند، از سالیان دراز به احداث آن‌ها رو آورده‌اند؛ البته از تاریخچه‌ی احداث آب‌بندان‌ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اما این احتمال وجود دارد که هم‌زمان با تاریخ کشت برنج در مناطق شمالی کشور به‌وجود آمده باشد یعنی با آباد شدن اراضی برای کشت آبی، زمین‌هایی که به‌نحوی از آب جاری و دائمی محروم بودند، با توجه به سازگاری و استعداد این مناطق، به احداث آب‌بندان‌ها پرداخته‌اند.
موقعیت آب‌بندان‌ها در حوضه‌های آبریز استان مازندران
اهمیت و اهداف آب‌بندان‌ها
آب‌بندان‌ها با توجه به موقعیت، شرایط و نقش آن‌ها، اهمیت و اهداف گوناگونی را به‌عهده دارند از جمله:
• قدیمی‌ترین سازه‌ی سنتی مبتنی بر دانش بومی در استان‌های شمالی؛
• جمع‌آوری و ذخیره‌سازی رواناب‌های سطحی منطقه؛
• مهار و کنترل سیلاب برای کشاورزی؛
• تغذیه‌ی آب‌های زیرزمینی و آبدار کردن چاه‌های منطقه‌ی پیرامون آب‌بندان؛
• پرورش ماهی و کسب درآمد بیشتر برای اهالی منطقه؛
• زمینه‌ساز مشارکت جمعی محلی و اثرات اجتماعی در روستا یا روستاها؛
• تأمین‌کننده‌ی بخشی از نیازهای مادی محلی جهت عمران و آبادانی روستا؛
• زیستگاه پرندگان مهاجر؛
• ایجاد محیط تفرج و گردشگری (اکوتوریست)؛
• تأمین آب کشت دوم به‌صورت آبیاری تکمیلی در مناطق پایین‌دست؛
• تأمین اهداف پدافند غیرعامل؛
• پایین‌بودن هزینه‌ی احداث، نگه‌داری و بهره‌برداری نسبت به سدها؛
• بهره‌برداری چند منظوره (زراعی، آبزی پروری، قایقرانی)؛
• افزایش امنیت غذایی؛
• ساده‌بودن سامانه و مشارکت بهره‌برداران در طراحی، اجرا و بهره‌برداری.
انواع آب‌بندان‌ها
• از منظر منبع آب ورودی، آب‌بندان‌های باز و بسته وجود دارد. آب‌بندان‌های باز، اغلب مجاور آب‌های سطحی قرار دارند، منبع آب ورودی و تأمین آب آن‌ها از نهرهای سنتی و یا از محل رواناب‌های سطحی است و آب ورودی آن‌ها بیشتر به منابع آب‌های سطحی وابسته است. آب‌بندان‌های بسته، اغلب داخل اراضی زراعی روستا قرار دارند، منبع آب ورودی و تأمین آب آن‌ها از نهرهای سنتی و یا از محل منابع آب زیرزمینی و یا به‌صورت تلفیقی تأمین می‌شود و آب ورودی آن‌ها بیشتر به منابع آب‌های زیرزمینی وابسته است.
• از منظر شیب کف بستر دو نوع آب‌بندان‌های کوهپایه‌ای و آب‌بندان‌های دشت وجود دارد. آب‌بندان‌های کوهپایه‌ای، همان‌طور که از نامشان پیداست در مناطق کوهپایه‌ای قرار داشته و شیب کف و بستر آب‌بندان زیاد بوده و از نظر شکل سازه‌ای بیشتر شبیه سدهای خاکی کوتاه هستند. این نوع آب‌بندان بیشتر در استان گیلان وجود دارند. آب‌بندان‌های دشت، اغلب در دشت‌های کم‌ارتفاع قرار دارند و شیب کف و بستر آب‌بندان کم است و از نظر شکلِ سازه‌ای بیشتر شبیه استخر خاکی هستند. این نوع آب‌بندان‌ها بیشتر در استان‌های مازندران و گلستان وجود دارند.
• از نظر کیفیت خاک بستر، دو نوع آب‌بندان اقتصادی و غیراقتصادی وجود دارد. آب‌بندان‌های اقتصادی، خاک بسترشان در اثر فرسایش آبی از اراضی بالادست حمل شده و در کف آب‌بندان رسوب کرده‌اند و از نظر حاصل‌خیزی خاک، حاوی مواد آلی و سرشار از منابع ریزمغذی برای گیاهان است. آب‌بندان‌های غیراقتصادی، خاک بسترشان در سال‌های متمادی در زیر آب قرار می‌گیرند، حاصل‌خیزی خاک بستر از بین رفته و در اصطلاح به آن خاک مرده می‌گویند. خاک بستر این‌گونه آب‌بندان‌ها اغلب به‌عنوان منبعی برای بازسازی و نوسازی و افزایش ارتفاع دیواره‌های آب‌بندان استفاده می‌شود.
فواید آب‌بندان‌ها
در استان‌های شمالی به‌علت بارش فراوان و پراکندگی نامنظم آن، امکان بهره‌برداری کامل از این بارش‌ها متناسب با زمان و مکان وجود ندارد، ازاین‌رو ساخت آب‌بندان در سراسر منطقه‌ی شمال از راهکارهای موثر برای استفاده‌ی بهتر از منابع آبی است.
آب‌بندان‌ها نمونه‌ی ارزشمندی از دانش یا فناوری بومی مردمان این مناطق برای استفاده‌ی مطلوب از آب است؛ هرچند برخی تهدیدهای پنهان برای آب‌بندهای کشور وجود دارد.
