زمین پشت ابر نمی‌مونه
این تصویر را فضاپیمای آپولو ۱۷ پیش از نشستن روی ماه از بالای ماه گرفته است. زمین به صورت هلال بالای افق ماه دیده می‌شود.
(منبع تصویر: NASA)
«… پنجره‌ها باریک‌اند و چشم‌اندازشان مسدود شده است ولی به هر حال محوطه‌ی بیرون زیاد تماشایی نیست. چون ماه جو ندارد، تنها عاملی که ممکن است منظره را تغییر بدهد انسان است. کمتر پیش می‌آید که آدم‌ها منظره‌ای را بهتر کنند … او خواست دنبال من بیاید، و در جاذبه‌ی کم ماه خیلی بلند جست زد، از بالای سرم رد شد و با صورت محکم به دیوار خورد.»
داستان علمی‌تخیلی قرارگاه فضایی آلفا،
اثر استوارت گیبز، نشر پرتقال
متن بالا بخشی از داستانی تخیلی است از اقامت انسان‌ها بر روی ماه در سی سال بعد. در این داستان شرایط متفاوت و دشوار برای زندگی بر روی ماه به‌خوبی تصویر شده است. گرانش یا همان جاذبه روی سطح ماه نسبت به زمین ضعیف است به طوری که راه رفتن و دویدن روی ماه را دشوار می‌کند و با هر گام معمولی ممکن است از سطح ماه جدا شوید و بالا بروید. روی ماه از تغییرات آب و هوایی خبری نیست و سطح ماه همیشه یک شکل است. اما روی زمین تغییرات فصل‌ها و تغییر آب و هوا بخش مهمی از زندگی روزمره‌‌ی همه‌ی ماست. مثلاً همین روزها در حالی که در نیمکره‌ی شمالی زمین پاییز آغاز شده است، مردم در نیمکره‌ی جنوبی به استقبال بهار رفته‌اند. در سراسر کره‌ی زمین، در ابتدای پاییز و ابتدای بهار طول روز و شب با هم برابر و تقریباً دوازده ساعت است و با تغییر فصل‌ها طول روز و شب هم تغییر می‌کند. این تغییر فصل‌ها هر سال تکرار می‌شود. تکراری که آثارش را هر روزه نه فقط در تغییرات دمایی که در طبیعت اطراف نیز می‌بینیم، در گرمای هوا، کم‌آبی و پرآبی رودها، آمدن و رفتن ابرها و تغییر رنگ برگ درختان، بارش برف و آمدن سوز زمستان نیز دیده می‌شود. همین تغییرها و تکرار‌ها باعث تنوعی بی‌بدیل در زندگی بر روی زمین شده است.
تغییرات روشنایی در روز و شبِ زمین و تغییرات آب و هوایی اینقدر طبیعی و همیشگی در زمین وجود دارد که شاید گاه بدیهی فرض شود در حالی که بر روی ماه، نزدیک‌ترین همسایه‌ی ما در منظومه‌ی خورشیدی، شرایط کاملاً جور دیگری است: ماه آسمانی همیشه تاریک دارد که در طول روز هم سیاه است و در مقایسه با زمین روزهای بسیار گرم و شب‌های بسیار سرد دارد، آسمانش بی‌ابر است و از باران و برف هم خبری نیست. چه عواملی باعث اینهمه تفاوت شده است؟
منبع تصویر: نمناک
ماهِ بی‌دفاع
محور زمین بر صفحه‌ی گردش زمین به دور خورشید عمود نیست و این عمود نبودن را انحراف محور زمین می‌نامند. انحراف محور زمین و همچنین گردش زمین به دور خورشید تغییرات دمایی و تغییر فصل‌ها و تکرار آنها را بر روی زمین می‌سازند. وقتی در نیمکره‌ی شمالی خورشید از ارتفاع زیاد در آسمان و در بعضی مناطق تقریباً عمود می‌تابد و کشورهای این نیمکره مثل ایران تابستان را تجربه می‌کنند در نیمکره‌ی جنوبی خورشید مایل‌تر می‌تابد و شش ماه بعد با گردش زمین به دور خورشید شرایط برعکس می‌شود؛ در این زمان در نیمکره‌ی شمالی زمستان است و خورشید مایل‌تر می‌تابد و در نیمکره‌ی جنوبی تابستان است. روی زمین علاوه بر تغییر دمایی در فصل‌های مختلف، در طول شبانه‌روز هم تغییر دما داریم. البته اینکه این تغییر دما چقدر باشد به جوّ زمین و میزان رطوبت در هوا بستگی دارد (مطلب یخ زدن آب در کویر). یعنی علاوه بر انحراف محور زمین، وجود جوّ زمین هم در دمایی که حس می‌کنیم و منظره‌های اطرافمان و شرایط آب و هوایی بسیار مؤثر است.
بر خلاف زمین ماه جوّ بسیار رقیقی دارد. این جو مانند جوّ زمین نور خورشید را پراکنده نمی‌کند و به همین دلیل آسمان ماه همواره تاریک است؛ چه روی ماه به خورشید باشد و چه نباشد (مطلب آسمان چه رنگی است؟). همچنین رقیق بودن جو باعث شده هر سنگ آسمانی‌ای که به سوی ماه بیاید با سطح آن برخورد کند و دهانه‌های برخوردی زیادی را روی آن بسازند که حتی از روی زمین و با چشم بدون دوربین و تلسکوپ هم بر روی ماه می توان دید. در زمین بسیاری از این سنگ‌ها و شهابوارهها وقتی به جوّ می‌رسند گرم می‌شوند و می‌سوزند و آنها را به صورت شهابی در آسمان شب می‌بینیم و بر خلاف ماه به‌ندرت این سنگ‌ها با سطح زمین برخورد می‌کنند (شهاب ردی از نور است که مدتی کوتاه در آسمان دیده می‌شود و در اثر برخورد شهابوارهها با جوّ زمین و گرم شدن آنها ایجاد می‌شود.)
دهانه‌ی برخوردی بر روی ماه که جوردانو برونو نامیده شده است.
(منبع تصویر: NASA/Goddard/Arizona State University)
ماه داغ، ماه زمهریر
تغییر دمای روز و شب روی سطح ماه خیلی زیاد است. دما در سردترین شب‌های ماه به ۱۸۰ درجه‌ی سانتیگراد زیر صفر می‌رسد و در گرم‌ترین حالت در روز دما ۱۱۰ درجه‌ی سانتیگراد می‌شود. ما روی زمین نه این سرما را داریم و نه آن گرما را. جوّ بسیار رقیق ماه نمی‌تواند دمای سطحی آن را تنظیم کند و عملاً زیستن بر روی این قمر را ناممکن کرده است. غلظت جو زمین آن‌قدر است که که مولکول‌های آن دائم به هم برخورد می‌کنند و همین باعث حرکت هوا و پدیده‌های مختلفی می‌شود در حالی که جو ماه آن‌قدر رقیق است که تقریباً هیچ برخوردی بین مولکول‌های آن رخ نمی‌دهد. این ویژگی‌های جوی باعث شده که ماه تغییرات آب و هوایی و باران و برف و ابر نداشته باشد. روی سطح ماه همیشه اطراف به یک شکل است. نبودن جو باعث می‌شود که فرسایش خاک با باد و طوفان هم نداشته باشد و اگر سنگی یا ردپایی در جایی روی ماه باشد برای همیشه باقی بماند و تغییر شکل پیدا نکند مگر اینکه شهاب‌سنگی با سطح آن برخورد کند.
(منبع تصویر: NASA/Bill Dunford)
ماه به دور زمین می‌گردد و همین باعث می‌شود هر شب بخشی از نیمه‌ی روشن آن را ببینیم که منظره‌ی زیبای هلال ماه، ماه نیمه و ماه کامل را در آسمان شب‌های زمین می‌سازد. ماه باعث تغییر منظره‌های اطراف ما در شب‌های مختلف در هر ماه از سال است ولی روی خود ماه همه چیز تکراری است و از هیچ تغییری خبری نیست. گردش ماه به دور زمین به جز منظره‌ی هلال‌های ماه تغییر مهم دیگری نیز روی زمین ایجاد می‌کند: جزر و مد. پایین آمدن و بالا رفتن سطح آب‌های زمین با گرانش ماه و خورشید پدیده‌ای را ایجاد می‌کند که آنها را جزر و مد می‌نامیم، پدیده‌ای که اثر حضور نزدیک‌ترین همسایه‌ی ما در منظومه‌ی خورشیدی است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگو شرکت کنید؟نظری بدهید!