زمین ناآرام، زمین زنده
نویسنده: مجید شاه‌حسینی (دکترای زمین‌شناسی)
اگر با تلسکوپ یا حتی چشم غیرمسلح به سطح ماه نگاه کنید می‌توانید دهانه‌های به‌وجود آمده از برخورد شهاب‌سنگ‌ها را ببینید، اما به‌جز آثار برخورد اجرام خارجی در ماه پدیده دیگری نخواهید یافت، نه کوهی، نه دریایی، نه ابر یا هوا و نه هیچ اثری از زندگی. اما روی زمین وضع فرق می‌کند. دریاها و اقیانوس‌ها، کوه‌ها، دشت‌ها، آتشفشان‌ها، هوا و پدیده‌های آب و هوایی و به‌ویژه گیاهان و جانوران زمین را به سیاره‌ای زنده و پویا تبدیل کرده‌اند.
چه تفاوتی بین زمین و ماه و بسیاری از سیاره‌های دیگر وجود دارد؟ پاسخ را در درون زمین باید جستجو کرد. قسمت خارجی زمین که سخت و جامد است سنگ‌کره نامیده می‌شود و تنها کسر کوچکی از شعاع ۶۴۰۰ کیلومتریِ زمین را تشکیل میدهد. بیشتر حجم درونی زمین را گوشته تشکیل میدهد که حالتی خمیری و نیمه‌مذاب دارد. هسته‌ی زمین هم از دو بخش درونی و بیرونی تشکیل شده است. هسته بیرونی کاملا داغ و مذاب است. هسته درونی نیز بسیار داغ است اما به دلیل فشار بسیار زیادی که از لایه‌های بالایی به آن وارد می‌شود حالت جامد دارد. دانشمندان می‌گویند هسته‌ی زمین بیشتر از فلزات، به‌ویژه آهن و نیکل، تشکیل شده است در حالی‌که گوشته و سنگ‌کره بیشتر از سنگ‌های سیلیکاته تشکیل شده‌اند.
گرمای درونی زمین از زمان تشکیل منظومه خورشیدی به جای مانده است. همه‌ی سیاره‌های زمین‌مانند در ابتدا به صورت گوی مذابی شکل گرفته‌اند و پس از آن به‌آرامی در حال سرد شدن هستند. سیاره‌های کوچک‌تر مانند ماه و حتی مریخ پس از مدتی همه‌ی گرمای درونی خود را از دست داده‌اند، اما درون زمین همچنان داغ است. اختلاف دمای بخش‌های مرکزی و سطحیِ زمین باعث ایجاد نوعی جریان همرفتی درون گوشته می‌شود. این جریان را به جریانِ درون یک دیگ آش روی آتش می‌توان تشبیه کرد. جریان همرفتی موجب جابه‌جایی افقی در سنگ‌کره می‌شود. در واقع سنگ‌کره مانند سطح توپ فوتبال از قطعاتی تشکیل شده که کنار هم قرار گرفته‌اند. با این تفاوت که این قطعات می‌توانند به‌آرامی جابه‌جا شوند. گاهی قطعات سنگ‌کره به هم فشرده می‌شوند. در این حالت رشته‌کوه‌ها شکل می‌گیرند. گاهی از هم دور می شوند، در اینجا دریاها و اقیانوس‌ها ایجاد می‌شوند. گاهی قطعات سنگ‌کره فقط در کنار هم می‌لغزند. حرکت قطعات سنگ‌کره موضوع نظریه‌ی زمین‌ساخت صفحه‌ای است. زمین‌ساخت فعال در زمین باعث ایجاد کوه‌ها، اقیانوس‌ها، آتشفشان‌ها، ذخایر معدنی و بسیاری پدیده‌های طبیعی دیگر در زمین شده است. مثلاً بیشتر آبی که در اقیانوس‌ها وجود دارد و گازهایی که جو ّزمین را تشکیل داده‌اند در مراحل مختلفی با فعالیت آتشفشان‌ها از درون زمین خارج شده‌اند. مواد کانی (معدنی) مورد نیاز موجودات زنده نیز با فعالیت آتشفشان‌ها به سطح زمین راه یافته‌اند.
زمین‌ساخت فعال همچنین در حفاظت موجودات زنده از پرتوهای زیان‌آور کیهانی نیز ضروری است. دانشمندان منشأ اصلی میدان مغناطیسی زمین را هسته‌ی جامد فلزی آن می‌دانند. این میدان مغناطیسی ذرات باردار مضری که از خورشید گسیل می‌شوند را منحرف کرده و از سطح زمین دور می‌کنند. به این ترتیب میدان مغناطیسی زمین به پراکندگی و تنوع جانداران در سطح زمین، به‌ویژه مناطق مرتفع کمک کرده است. اگر زمین میدان مغناطیسی نداشت شاید زندگی به عمق اقیانوس‌ها محدود می‌شد و تنوع بسیار کمتری داشت. در واقع پویایی درونی زمین، باعث تنوع و زندگی در سطح زمین شده است و البته باعث ایجاد آتشفشان‌ها و زلزله‌ها نیز می‌شود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگو شرکت کنید؟نظری بدهید!